اهمیت جنگل‌های خراسان شمالی در ذخیره و ترسیب کربن
بهمن هوشمند
دبیرکمیته فنی اداره کل منابع طبیعی خراسان شمالی
 بالغ بر ۷۲ درصد از مساحت ۲۸۴۰۰ کیلومتر مربعی استان خراسان شمالی را منابع طبیعی (مرتع، جنگل و بیابان) تشکیل می‌دهد و جنگل‌های استان به مساحت حدود ۴۳۴ هزار هکتار، بالغ بر ۲۱ درصد از عرصه‌های منابع طبیعی استان را شامل می‌شود.

سرزمین پهناور ایران را به پنج ناحیه رویشی شامل جنگل‌های هیرکانی (خزری)، زاگرسی، ایران - تورانی، ارسباران و خلیج - عمانی تقسیم کرده‌اند. در استان خراسان شمالی دو ناحیه شامل ایران - توران که جنگل‌های آن دارای مساحتی بالغ بر409 هزار هکتار بوده و در مناطقی چون ارتفاعات گلیل و سرانی، قورخود، کوه بهار، سالوک، تخت ایران، زرد وکاستان، گوئینک، بزداغی و ماسینو گسترش دارند و ناحیه رویشی دیگر شامل جنگل‌های هیرکانی به مساحت حدود 25 هزار هکتار که در دامنه شمالی ارتفاعات آلاداغ (ارتفاعات جنوبی دشت سملقان) مشاهده می‌شوند.

در جنگل‌های ایران - تورانی استان، گونه ارس (سروکوهی) به همراه افراکرکو، زرشک وحشی، تنگرس و بادامک مشاهده می‌شوند و جنگل‌های هیرکانی شامل گونه بلوط توأم با گونه‌هایی چون زبان گنجشک، افراکرکو، ارس، زرشک کوهی، سیاه تلو، شیرخشت و آلبالو تلخ هستند. این جنگل هیرکانی به عنوان تنها توده جنگل‌های هیرکانی خارج از شمال، یکی از ذخایر مهم ژنتیکی است.

جنگل‌ها فواید و کارکردهای بسیاری دارند که ازجمله آنها می‌توان به حفاظت خاک، تنظیم جریان آب در طبیعت و ذخیره آب در آبخوان‌ها، تعادل اقلیمی، مأمن حیات وحش، ذخایر ژنتیکی گیاهی و جانوری، تولید چوب، منابع دارویی و مواد خام صنعت، تفرجگاه و تامین نیازهای روحی و روانی، پالایش و تلطیف هوا، تولید اکسیژن و به‌ویژه ترسیب کربن و تنظیم گازهای گلخانه‌ای و ممانعت از گرمایش زمین اشاره کرد. گردش کربن در طبیعت تابع یک چرخه مهم به نام چرخه کربن است و برای برقراری تعادل در این چرخه حیاتی و جلوگیری از افزایش کربن در جو، دو راهکار اصلی و همزمان وجود دارد؛ اولی کاهش گازهای تولیدی از طریق کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و دومی ذخیره و ترسیب کربن موجود در هوا که جنگل‌ها و مراتع نقش اصلی را در این زمینه به عهده دارند. جنگل‌ها کربن موجود در جو را جهت فرآیند فتوسنتز و غذاسازی جذب کرده و در اندام‌های هوایی و زمینی درختان، لاشبرگ و علوفه سطح جنگل و خاک‌های جنگلی ترسیب می‌کنند.


تجارت کربن چیست؟

با توجه به پدیده گرمایش زمین و لزوم کنترل این پدیده مخرب، اصطلاح تجارت کربن بعد از کنفرانس ریو و در سال ۱۹۹۲ میلادی وارد ادبیات زیست محیطی جهان شد. در این تجارت دولت‌ها برای صنایع آلوده‌کننده، حق یا سهمیه‌ای تحت‌عنوان مجوزهای آلودگی قابل تجارت در نظر می‌گیرند. در این تصمیم، دولت تعداد ثابتی مجوز یا حق آلودگی هوا صادر می‌کند و سپس اجازه می‌دهد واحدهای آلاینده این مجوزها را در میان خود خرید و فروش و برای آنها بازاری ایجاد کنند. با این وصف هدف از ایجاد بازارکربن این است که هرصنعت آلاینده حق خود از آلودگی هوا را بپردازد و به‌راحتی دی اکسید کربن به جو وارد نکند. یکی از روش‌های متداول در این بازار، روش ترسیب کربن از طریق کاشت جنگل در چارچوب عقد قرارداد جنگلکاری با کشاورزان است یا روش‌هایی مانند اجرای پروژه‌های ترسیب کربن به‌ویژه در مناطق خشک و توسعه‌نیافته جهت توسعه جوامع (ارتقای سطح آموزش، بهداشت، اشتغال و درآمد و...) وکاهش وابستگی به جنگل‌ها و مراتع و در نتیجه بهبود پوشش گیاهی طبیعی که نمونه‌ای از پروژه بین‌المللی ترسیب کربن در منطقه گورپان از توابع شهرستان اسفراین به مساحت ۱۲۶ هزار هکتار و مشتمل بر ۲۸ سکونتگاه و ۴۵ سامان مرتعی در دست اجرا است.

برخی مطالعات انجام شده حاکی از این است که جنگل‌های هیرکانی ایران می‌توانند سالانه حدود ۱۹۹۰ کیلوگرم کربن در هکتار را جذب و ترسیب کنند و با توجه به مساحت ۲۵ هزار هکتاری این نوع جنگل‌ها در استان، کل کربن ترسیب شده توسط این جنگل‌ها، سالانه معادل ۴۹۷۵۰ تن و از طرفی میزان کربن ترسیب شده در جنگل‌های ایران - تورانی حدود ۳۱۰ کیلوگرم در هکتار است. بنابراین این نوع جنگل‌های استان به مساحت ۴۰۹ هزار هکتار، قادر به جذب و ترسیب بالغ بر ۱۲۶۷۹۰ تن کربن در سال هستند. به عبارتی کربن ترسیب شده توسط کل جنگل‌های استان معادل ۱۷۶۵۴۰ تن در سال است و چون متخصصان مربوطه ارزش هر تن کربن را معادل ۳۶۸ دلار (سال ۲۰۰۲ میلادی) برآورد کرده‌اند، می‌توان گفت ارزش کربن ترسیب شده توسط جنگل‌های استان خراسان شمالی حدود ۶۵ میلیون دلار در سال است. نقش جنگل‌ها و مراتع تنها در ترسیب کربن خلاصه نمی‌شود، بلکه حفاظت از جنگل‌ها و مراتع، حفاظت از زندگی و تداوم حیات است و بنابراین توجه ویژه به جنگل‌ها و مراتع و افزایش اعتبارات این بخش از اولویت‌های استان محسوب می‌شود.