مولفههای مهم عملکرد شرکت‌های حوزه فرآوردههای نفتی بررسی شد
آشفتگی در تولید فرآوردههای نفتی
هر شخصی که چند ماه در ایران زندگی کرده باشد، متوجه وجود چالش‌‌‌های فراوان در بخش نفت و گاز خواهد شد. ایران از منظر داخلی و بینالمللی پیش از زمان ملی‌شدن صنعت نفت تا امروز در حوزه نفت و گاز با درگیری‌های زیادی مواجه بوده است. چالش‌‌‌های مربوط به حوزه نفت، از همان دورانی که قرارداد دارسی با وجود تمام مشکلات اجرا شد، وجود دارد. دارسی هفته‌‌‌ها تلاش کرد مقامات بریتانیا را متقاعد کند که چنین قراردادی در ایران منعقد شده است. در برهه‌ای نیز ایران درگیر ماجرای ملی شدن نفت بود. در طول این اتفاقات، فراز و نشیب زیاد سیاست‌‌‌های داخلی همراه با دخالت مداوم خارجی‌‌‌ها موجب شد تا رویداد 28 مرداد 1332 همچنان مه‌‌‌آلود و پررمز و راز باقی بماند. فارغ از همه این ماجراها و نوسان‌‌‌ها، به دلیل بالا بودن تقاضای مشتقات نفت و گاز در سطح جهان، فرآوردههای نفتی از اهمیت ویژه‌‌‌ای برخوردار است. به این سبب، صنعت فرآوردههای نفتی، مصارف و استفاده‌‌‌های گوناگون و وسیعی دارد. از همین‌رو نفت و مشتقات آن، در هر سه بخش تولید، توزیع و مصرف مورد استفاده قرار می‌‌‌گیرند.
برخی از مشتقات نفتی مانند بنزین، هم به‌عنوان کالای مصرفی و هم به عنوان کالای واسطه‌‌‌ای مورد توجه تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان بودهاند. بنزین، از آن جهت کالای واسطه‌‌‌ای است که در فرآیند تولید بسیاری از کالاها مورد استفاده قرار می‌گیرد و علاوه بر بخش تولید، در بخش توزیع و حمل‌ونقل تجاری هم، نقش مهمی داشته است. در بخش مصرف هم، هیچ فرآورده نفتی مهم‌تر از بنزین نیست و به نوعی کالایی ضروری به شمار می‌‌‌آید.
اهمیت فرآوردههای نفتی در عصر حاضر به هیچ وجه قابل کتمان نیست. هرچند به دلیل چالش‌‌‌های اقتصادی، اجتماعی و محیط‌‌‌زیستی، تلاش میشود این مواد با منابع انرژی دیگر جایگزین شوند. اما بدون شک، کماکان محصولات مشتقه نفتی برای سیاستگذاران، فعالان اقتصادی و مردم، اهمیت زیادی دارند. از این‌رو حوزه نفت در بازار سرمایه از جذابیت زیادی برخوردار است، به نحوی که در بورس ایران صنعت فرآوردههای نفتی در مقاطع بسیاری تحت‌تاثیر هیجانات عمومی قرار گرفته است. از این منظر، علاوه بر آنکه نفت و مشتقات آن در بازارهای فیزیکی مورد توجه سیاستگذاران است، بورس انرژی و فرآوردههای نفتی نیز در امر سیاستگذاری نقش ویژه‌‌‌ای دارند. از این‌رو، واکاوی آماری صنعت فرآوردههای نفتی در سال‌های اخیر خالی از لطف نخواهد بود.
فروش بی‌‌‌ضابطه یا متنوع؟
همان‌طور که تحریم‌‌‌های مختلف اقتصادی بر فروش نفت ایران اثر گذاشته، عوامل بیرونی بسیاری نیز بر فروش فرآوردههای نفتی تاثیر بسزایی داشته‌‌‌اند. بر این اساس، در بازه زمانی 10ساله، صعود و نزول قابل‌توجهی در روند فروش فرآوردههای نفتی مشاهده شد. نوسانات روند فروش فرآوردههای نفتی، نشاندهنده بی‌‌‌ثباتی فروش این صنعت در بورس بود. ارقام و داده‌‌‌های موجود نشان داد که در سال 1394 نسبت به سال 1393 کاهش 36درصدی فروش صنعت وجود داشت. در سال 1394، فروش فرآوردههای نفتی کاهش یافت.
شاید از زاویه‌‌‌ای دیگر بتوان گفت که پس‌‌‌لرزه‌‌‌های حاصل از افزایش قیمت بنزین و هدفمندی یارانه‌‌‌ها در سال 1393، بر کاهش فروش فرآوردههای نفتی در سال 1394 نیز اثر گذاشت؛ چرا که در چارچوب اقتصاد کلان، آثار برخی از سیاست‌‌‌های اقتصادی بلافاصله نمودار نمیشود و با گذر زمان پدیدار خواهد شد. قیمت 6 کالای مهم نفتی در سال 1394 افزایش یافت که شامل بنزین سهمیه‌‌‌ای، بنزین آزاد، نفت سفید، نفت کوره یا سوخت حرارتی، گاز مایع، گازوئیل سهمیه‌‌‌ای و گازوئیل آزاد بودند.
طبق قوانین معمول اقتصادی می‌‌‌دانیم که افزایش قیمت در کالاهای نرمال، به کاهش تقاضای آنها منجر خواهد شد. صرف‌نظر اینکه برخی از مشتقات نفتی، کالای ضروری به شمار می‌‌‌روند و تغییرات قیمت تاثیر کمتری بر تقاضای آنها داشته است. بنابراین، مشکل فروش فرآوردههای نفتی، تحت‌تاثیر عوامل دیگری مانند تحریم‌‌‌های مختلف نیز قرار گرفته است.
از این جهت، فروش صنعت مذکور در سال 1395 نیز ادامه یافت. در این راستا، فروش محصولات مرتبط با نفت در سال 1396 نسبت به سال 1395، رشد بسیار اندکی به میزان 6درصد داشت؛ اما در سال‌های 1396 و 1397 رشد فروش مشاهده شد. بر همین اساس، طی سال‌های مذکور به ترتیب به میزان 32 و 96درصد رشد فروش رقم خورد. البته در سال 1398 این رشد نسبت به سال 1397 کمتر شد و به رقم 63درصد رسید. در ادامه این نوسان ادامه داشت و فروش صنعت در 1399 به میزان 29درصد و در سال 1400 به‌یکباره به میزان 106درصد جهش یافت. در نهایت، مانند بسیاری از صنایع بورسی، در سال 1401 نسبت به سال 1400 رشد فروش این صنعت نیز 56درصد کاهش نشان داد.
صعود سودآوری همگام با تورم
از منظر سودآوری، صنعت فرآوردههای نفتی شرایط مطلوبی را پشت سر نگذاشته؛ چرا که از سال 1392 تا 1401، هیچ‌یک از حاشیه سودهای ناخالص، عملیاتی و خالص به‌طور میانگین بالاتر از 10درصد نبوده است. در مدت مذکور، بیشترین میانگین سودآوری در همین راستا، میانگین حاشیه سود عملیاتی و حاشیه سود خالص به ترتیب با رقم 9 و 8درصد بوده است.
جای انکار نیست که روند صعودی فرآوردههای نفتی قابل ملاحظه است. از سال 1392 تا 1401 هر سه شاخص یادشده، تقریبا به‌طور مداوم رشد معنا‌‌‌داری داشته‌‌‌اند؛ به‌خصوص از آن جهت که قیمت و سود مشتقات نفتی به‌راحتی دچار تغییر نمیشود. این روند رو به رشد، نشاندهنده عملکرد قابل‌توجه صنعت مذکور است.
تغییرات کم‌جان قیمت
در نهایت آنچه به‌عنوان تحلیل بورس بیان شد، از جهاتی به نرخ فروش صنعت فرآوردههای نفتی نیز مرتبط است. نرخ فروش و قیمت نفت و محصولات مربوط به آن، کمی سخت دچار تغییر میشود و به‌طور نسبی نوسانات کمتری نیز دارد. حال آنکه غالب کالاهای حوزه انرژی توسط دولت قیمت‌گذاری شده و به طور طبیعی این مساله نیز بی‌‌‌تاثیر نبوده است. از این جهت، نرخ فروش فرآوردههای نفتی در چند ماه اخیر تغییر چشمگیری را تجربه نکرده است. به‌طور مثال، نرخ فروش روغن پایه، پرفروش‌‌‌ترین محصول شرکت ملی نفت با نماد «شنفت»، از پایان سال 1401 تا آخر مرداد 1402 به میزان 15درصد افزایش داشته است. همچنین در بازه زمانی یادشده، نرخ فروش محصول پرفروش شرکت «شبهرن» به میزان 10درصد ثبت شده است. در بازه زمانی مذکور یکی از افزایش قیمت‌های قابل‌توجه در محصولات بهداشتی «شراز» مشاهده شد.
آشفتگی تغییرات در تولید
در مورد تولید شرکت‌های فعال بورسی نکات زیادی برای گفتن وجود دارد. دلیل اصلی پیچیدگی بخش تولید در صنعت فرآوردههای نفتی، وابستگی شدید عرضه و تقاضای این صنعت به جریانات سیاسی داخلی و بینالمللی است. از این جهت که با رشد 6درصدی ظرفیت پالایشی کشور، روزانه 2میلیون و 286هزار بشکه نفت‌خام و میعانات گازی در 10پالایشگاه مدرن کشور تصفیه میشود. در حال حاضر، سهم بنزین در تولید فرآوردههای نفتی به طور میانگین روزانه 115میلیون لیتر و میانگین تولید گازوئیل باکیفیت در کشور هم 112میلیون لیتر است. براساس چشم‌‌‌انداز ترسیم‌شده در برنامه هفتم توسعه ایران، صنعت پالایش تا پایان سال 1406 به‌طور میانگین باید به تولید روزانه 130میلیون لیتر بنزین برسد. این در حالی است که 75درصد از مقدار مذکور، مربوط به فرآورده‌‌‌هایی با کیفیت یورو4 و بالاتر خواهد بود. طبق این برنامه، باید میزان تولید گازوئیل باکیفیت تا پایان سال 1406 تغییر کند و تولید روزانه 130میلیون لیتری هدف‌‌‌گذاری شده است. البته هیچ‌گاه، تعیین اهداف در یک زمینه به‌تنهایی کافی نیست؛ چرا که وجود تعارضات میان زمینه‌‌‌های مختلف، موجب میشود تا اهداف به‌سادگی محقق نشوند.
با توجه به تنوع محصولات شرکت‌ها در این صنعت، مقایسه تغییرات نرخ تولید با چالش‌‌‌های آماری مواجه است. به‌طور مثال، تولید «شتران» که پرفروش‌‌‌ترین محصول آن نفت و گاز نهایی است، در سال 1401 نسبت به 1400، به میزان 1/ 5درصد رشد داشته است. در صورتی که شرکت «شبریز» با وجود اینکه پرفروش‌‌‌ترین محصول آن نفت و گاز است، در تاریخ مذکور 2درصد کاهش تولید داشته است. در نماد «شنفت» نیز که بیشترین فروش را در روغن پایه دارد، در بازه مذکور منفی 07/ 1درصد ثبت شد.
این در حالی است که این شاخص برای نماد «تراز»، با توجه به وجود بیشترین فروش در محصولات بهداشتی، در همان شرایط یادشده به میزان 32/ 1درصد ثبت شده است. اما علاوه بر منفی و مثبت بودن تغییرات تولید در صنعت مشتقات نفتی، شدت آنها نیز تفاوت زیادی داشته، به طوری که به‌رغم ارقام بیان‌شده، تولید نماد «شپاس» از سال 1400 تا سال 1401 به میزان 23/ 32درصد رشد داشت که تولید قیر ویسکوزیته به عنوان پرفروش‌‌‌ترین محصول این شرکت، سهم بسزایی در این رشد داشته است.
