در گزارشی مورد بررسی قرار گرفت
هواشناسی زغالسنگیهای بازار سهام
اتکای تامین انرژی جهان به زغال‌سنگ در حدی است که فقط تامین انرژی دو اقتصاد بزرگ جهانی یعنی چین و هند به ترتیب 61درصد و 70درصد از سمت این کانی سیاه رنگ تامین میشود. از جمله ریسک‌های این صنعت می‌توان به الزامات کربن‌‌‌زدایی اشاره کرد. زغال‌سنگ اصلی‌‌‌ترین منبع تولید گازهای گلخانه‌‌‌ای (دی اکسیدکربن) و تغییرات اقلیمی ناشی از آن محسوب میشود و کشور چین بزرگ‌ترین تولیدکننده زغال‌سنگ است. تعهد بیش از 40کشور جهان برای خنثی‌‌‌سازی انتشار گاز دی‌‌‌اکسیدکربن تا سال ۲۰۵۰ می‌تواند یکی از مهم‌ترین دستاوردهای کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل باشد و نمایندگان این کشورها متعهد شده‌‌‌اند هر نوع سرمایه‌گذاری برای ساخت نیروگاه‌‌‌های تازه زغال‌سنگ را در داخل و خارج از کشورهای خود متوقف کنند. البته در نهایت با تمامی این چالش‌ها آژانس بین‌المللی انرژی معتقد است حداقل تا 3 دهه آینده همچنان سوخت‌‌‌های فسیلی از جمله زغال‌سنگ استفاده خواهد شد و آنتراسیت همچنان جزو منابع اصلی تامین انرژی در جهان باقی خواهد ماند.
ایران دارای ذخایر عظیم زغال‌سنگ های کک‌‌‌شو و حرارتی به‌‌‌خصوص در دو حوزه طبس و البرز است؛ ناحیه پروده طبس دارای بزرگ‌ترین ذخیره زغال‌سنگ کک‌‌‌شوی کشور با ذخیره قطعی 835میلیون تن است. توسعه معادن زغال‌سنگ کشور همزمان با راه‌‌‌اندازی شرکت ذوب‌آهن اصفهان در دهه 40 شمسی آغاز شد، چراکه روش تولید فولاد در کوره بلند ذوب‌آهن اصفهان با استفاده از کک صورت می‌گیرد. درصد بالای گوگرد، خاکستر و اکسیدهای قلیایی سه مشکل اصلی ذخایر زغال‌سنگ پروده برای ورود به بازارهای خارجی است و موجب عدم‌توسعه این صنعت در کشور و عدم‌ارتباط نرخ داخلی با نرخ‌های جهانی و صادرات بسیار محدود شده است.
در حال حاضر، شرکت ذوب‌آهن اصفهان مصرف‌کننده عمده زغال‌سنگ های کک‌‌‌شو در کشور است. این شرکت با هدف دستیابی به کیفیت مناسب در خوراک واحد کک‌‌‌سازی از اواسط دهه 70 میلادی اقدام به اختلاط زغال‌سنگ معادن داخلی با 30-20درصد زغال‌سنگ باکیفیت خارجی کرده است.
تقاضای جهانی زغال‌سنگ
حدود 72درصد فولاد جهان با روش کوره بلند تولید میشود. به طور متوسط برای تولید هر تن فولاد به روش کوره بلند به 500 تا 550 کیلوگرم کک نیاز است.
چین با 714میلیون تن بزرگ‌ترین مصرف‌کننده زغال‌سنگ متالورژی (حدود65 درصد) در جهان است.
برای سال 2021، صندوق بین‌المللی پول انتظار دارد اقتصاد هند با رشد تولید ناخالص داخلی سالانه 8/ 8درصد گسترش یابد. با افزایش تقاضای برق و همچنین افزایش تولید صنعتی، پیش‌بینی میشود مصرف زغال‌سنگ 8/ 3 درصد یعنی 35میلیون تن افزایش یابد. در میان‌‌‌مدت (تا سال 2025)، هند یکی از بالاترین پتانسیل‌‌‌ها برای افزایش مصرف زغال‌سنگ را دارد زیرا تقاضای برق صنایع افزایش مییابد و از طرفی فولاد و سیمان برای پروژه‌‌‌های زیربنایی موردنیاز است. علاوه بر این، تولید متانول (با چهار پروژه زغال‌سنگ به متانول) از پروژه‌‌‌های موردنظر دولت هند است که می‌تواند بر نرخ زغال‌سنگ اثرگذار باشد.
عرضه جهانی زغال‌سنگ
تولید زغال‌سنگ در سرتاسر جهان با کاهش 8/ 4 درصدی به 7560میلیون تن در سال 2020 رسید. ایالات متحده (24درصد/ 156میلیون تن) و اتحادیه اروپا (19درصد/ 72میلیون تن) مجبور به کاهش تولید شدند زیرا تقاضای داخلی آنها به شدت کاهش یافت. در سال 2021، عرضه جهانی زغال‌سنگ به دنبال افزایش تقاضای جهانی، قرار است با 5/ 4 درصد افزایش به 7889میلیون تن (درست کمتر از سطح قبل از همه‌گیری سال 2019) برسد. با این حال، افزایش تولید در سال 2021 به دلیل شرایط نامساعد آب و هوایی، اختلالات زنجیره تامین و اقدامات مهار کرونا با مانع مواجه شد. با افزایش سریع تقاضا نسبت به تولید، ذخایر تولید شده در سال 2020 در سال 2021 تخلیه شده است. در پاسخ به کمبود زغال‌سنگ، انتظار می‌رود کشورهای بزرگ تولیدکننده زغال‌سنگ مانند چین، هند، اندونزی و روسیه تلاش برای افزایش تولید را در دستور کار قرار دهند. بنابراین پیش‌بینی میشود که عرضه جهانی زغال‌سنگ در سال 2024، 125میلیون تن بیشتر باشد که در مجموع به 8014میلیون تن می‌‌‌رسد. بیشترین افزایش در هند (163میلیون تن)، چین (57میلیون تن)، روسیه (16میلیون تن) و پاکستان (12میلیون تن) انتظار می‌رود، در حالی که تولید در ایالات متحده (44میلیون تن) و اتحادیه اروپا (82میلیون تن) کاهش مییابد.
بر اساس سیزدهمین برنامه پنج ساله چین (2020-2015)، تعداد 5500 معدن زغال‌سنگ با ظرفیت کل تولید 1000میلیون تن در سال بسته شده‌‌‌اند. معادن جدید مدرن، در مقیاس روباز و زیرزمینی جهت جایگزینی این ظرفیت، در حال تصویب هستند. در سال 2020، تولید زغال‌سنگ 1/ 1درصد در چین افزایش یافت و به بالاترین حد خود یعنی 3764میلیون تن رسید که از رکورد قبلی ثبت شده در سال 2013 فراتر رفت، اگرچه همه‌گیری کرونا تولید زغال‌سنگ چین را در 3ماه اول سال 2020 مختل کرد. از اتفاقات عمده این سال می‌توان به تشدید محدودیت‌های وارداتی توسط دولت چین برای حمایت و کمک به تولیدکنندگان داخلی زغال‌سنگ و ممنوعیت واردات زغال‌سنگ استرالیا که ناشی از اختلافات سیاسی بود، اشاره کرد. تولید زغال‌سنگ متالوژی در سال 2020 با 4درصد افزایش به 675میلیون تن رسید. دولت چین در حال تغییر سیاست خود مبنی بر کاهش استخراج زغال‌سنگ از معادن کوچک و غیرمتمرکز به معادن بزرگ در مناطق اصلی است.
نرخ جهانی زغال‌سنگ
در سال 2021 به دنبال مناقشات سیاسی، چین واردات زغال‌سنگ از استرالیا را محدود کرد، از طرف دیگر اعلام الزامات کربن‌‌‌زدایی توسط دولت چین باعث کاهش عرضه داخلی و در نتیجه افزاش قیمت زغال‌سنگ شد.
طبق برآوردfitch ratings (موسسه رتبه‌‌‌بندی آمریکایی) انتظار می‌رود قیمت زغال‌سنگ به طور متوسط در سال‌های 2025-2022 در محدوده 240 دلار در هر تن باقی بماند و پس از سال 2025 با افزایش عرضه و وضع مالیات سنگین بر تولید کربن کاهش خواهد یافت.
رئیس‌‌‌جمهور چین در نشست مجازی سران جهان درباره تغییرات آب و هوایی که به میزبانی آمریکا برگزار شد، بار دیگر تعهدات چین برای محدود کردن مصرف زغال‌سنگ و دستیابی به خنثی‌‌‌سازی کربن تا سال ۲۰۶۰ را تایید کرد. اتخاذ تصمیمات سخت‌‌‌گیرانه در واحدهای کوره بلند و همچنین نیروگاه‌‌‌های برق می‌تواند بر نرخ زغال‌سنگ اثرگذار باشد.
به صورت بلندمدت نسبت قیمت زغال‌سنگ کک شو به شمش فولاد در جنوب شرق آسیا در محدوده 50درصد (در سه سال گذشته 43درصد) بوده در بازه‌‌‌ای از زمان این نسبت به 90درصد نیز رسید که متاثر از برهم خوردن عرضه و تقاضا به دلیل پاندمی کرونا، الزامات کنترل انتشار کربن و محدودیت در واردات از استرالیا توسط چین بوده است. این در شرایطی است که قیمت زغال‌سنگ کک‌‌‌شو به شمش فولاد خوزستان در محدوده 5/ 26درصد تثبیت شده است (که البته قسمتی از آن نیز مربوط به کیفیت آن است)، که اختلاف فاحشی با نرخ‌های جهانی دارد.
پهنه جغرافیایی زغال‌سنگ ایران
ذخایر زمین‌‌‌شناسی زغال‌سنگ در کشور 11 تا 14میلیارد تن و ذخایر قطعی آن حدود 1/ 1میلیارد تن است که بیش از 76درصد آن در استان خراسان جنوبی (شهرستان طبس) متمرکز است. گوگرد نسبتا زیاد این ذخایر، ضعف عمده زغال‌سنگ‌‌‌های تولیدی از معادن ناحیه طبس است.
درصد بالای گوگرد، خاکستر و اکسیدهای قلیایی سه مشکل اصلی ذخایر زغال‌سنگ پروده برای ورود به بازارهای خارجی است (معمولا بیش از 7/ 1درصد) پیش‌بینی میشود که در صورت کاهش میزان گوگرد به زیر 3/ 1درصد با استفاده از فرآیندهای نوین فرآوری زغال‌سنگ، ارزش قیمتی کنسانتره زغال‌سنگ تولیدی در ناحیه پروده طبس تا 50درصد افزایش یابد.
عدم‌رغبت فولادسازان بزرگ دنیا به مصرف زغال‌سنگ‌‌‌های پُرگوگرد و فراهم نبودن امکان صادرات زغال‌سنگ کک‌‌‌شوی ایران، موجب شده است که اساسا نظام قیمت‌گذاری مشخصی برای زغال‌سنگ ایران وجود نداشته باشد.
طرح‌‌‌های توسعه
طرح‌‌‌های توسعه معادن زغال‌سنگ و کارخانه‌ها زغال‌شویی کشور بر اساس هدف‌‌‌گذاری تولید 25/ 5 میلیون تن چدن در کوره بلند در چشم‌‌‌انداز 1404 تهیه شده‌‌‌اند؛ احیای سنگ آهن در کوره بلند با استفاده از کک زغال‌سنگ صورت می‌گیرد. زغال‌سنگ استخراج شده از معدن، پس از فرآوری به واحدهای کک‌‌‌سازی انتقال مییابد.
تولید 1/ 5 میلیون تن فولاد خام در ذوب آهن اصفهان و بخش خصوصی در چشم‌‌‌انداز 1404 همراه با تولید 25/ 5 میلیون تن چدن خواهد بود. حدود 25/ 3 میلیون تن کک و 37/ 4 میلیون تن کنسانتره زغال‌سنگ برای تولید این میزان چدن موردنیاز است که حتی در صورت ادامه تامین 25درصد نیاز کشور از محل واردات، حدود 5/ 3 میلیون تن کنسانتره باید از محل واحدهای زغال‌شویی داخلی تامین شود. به این منظور، ظرفیت تولید معادن زغال‌سنگ کشور در سال 1404 باید به حدود 7میلیون تن برسد. (مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس شورای اسلامی)
بنابر اعلام مدیر مرکز تحقیقات فرآوری مواد معدنی ایران (وابسته به ایمیدرو) مرکز تحقیقات فرآوری مواد معدنی ایران با همکاری دانشگاه تهران، طرح امکان‌سنجی شناسایی و حذف گوگرد با هدف افزایش بازیابی و کاهش خاکستر محصول نهایی در ناحیه زغال‌سنگ پروده طبس را اجرا کرد. در صورت عملیاتی شدن این طرح امکان استحصال تولید کنسانتره زغال‌سنگ با میزان خاکستر و گوگرد کم میسر خواهد شد و نیاز کارخانه‌های تولید فولاد به روش کوره بلند در کشور مرتفع میشود و مهم‌ترین مانع صادرات برطرف خواهد شد.
شرکت‌های جذاب
در بازار سرمایه کشور 4 شرکت استخراج زغال‌سنگ فعال هستند. این شرکت‌ها با نمادهای «کشرق»، «کطبس»، «کپرور» و «کزغال» در بازار سرمایه ایران پذیرفته و معامله می‌‌‌شوند. در این تحلیل سعی شده است با توجه به استراتژیک بودن این صنعت، 4 شرکت پذیرش شده در بازار سرمایه ایران مورد تحلیل و بررسی قرار گیرند. در نهایت با مفروضات بیان شدهP/ E سه شرکت (کطبس، کپرور وکزغال) برای سال 1401 در محدوده 5 تا 6 واحدی قرار دارد و جهت سرمایه‌گذاری مناسب و کم‌ریسک ارزیابی میشود.
