زیرمجموعههای پالایشی گروه فرآورده‌‌‌های نفتی تحلیل شدند
چشمانداز دو ساله پالایشگاه‌‌‌های بورسی
پالایشگاه یک واحد صنعتی است که به‌‌‌صورت ساده فرآیند تبدیل نفت خام و میعانات گازی به محصولاتی با ارزش بالاتر از قبیل نفت گاز، بنزین، گاز مایع، نفت سفید، نفت کوره، قیر و... در آن انجام می‌شود. اما به‌‌‌صورت پیچیده‌‌‌تر بعد از استحصال و تولید نفت خام نیاز است این منبع هیدروکربوری جهت تبدیل به فرآورده‌‌‌های با ارزش بالاتر مورد فراروش (شامل تقطیر در اتمسفر، تبدیل کاتالیستی واحد تقطیر در خلأ، شکست هیدروژنی و...) قرار گیرد که مجموع این فرآیندها در پالایشگاه انجام می‌شود. درواقع یکی از حلقه‌‌‌های ارتقای ارزش‌‌‌آفرینی در صنعت نفت، پالایشگاه‌‌‌ها هستند که محصولاتی با ارزش افزوده بالاتر نسبت به نفت خام تولید می‌کنند. از عوامل موثر در انتخاب ترکیب فرآیندی یک پالایشگاه می‌توان به خوراک اقتصادی موجود و در دسترس بودن و کیفیت آن، در دسترس بودن بازار فرآورده‌‌‌ها، تاثیرات فصول مختلف بر مشخصات فرآورده‌‌‌ها، میزان تقاضای بازار، در دسترس بودن تاسیسات جانبی، مقررات و قوانین زیست‌‌‌محیطی و... اشاره کرد. در حال حاضر ۱۰ پالایشگاه نفت در کشور فعالند که از این بین ۶ پالایشگاه بورسی هستند. پالایشگاه آبادان بزرگ‌ترین پالایشگاه ایران است که ظرفیت پالایش آن ۳۹۰هزار بشکه در روز است و در سال ۱۲۹۱ به بهره‌‌‌برداری رسیده است. میانگین سن این پالایشگاه‌‌‌ها بیش از ۵۰ سال است و بیشتر در نیمه غربی کشور قرار دارند.
عرضه و تقاضای نفت
تولید نفت خام اوپک در سال 2020، بر اساس منابع ثانویه، 64/ 25 میلیون بشکه در روز بوده که نسبت به سال 2019 حدود 12/ 6 درصد کاهش داشته است. در سال 2020 شیوع ویروس کرونا سبب بی‌‌‌ثباتی شدید در بازار نفت شد. بسیاری از کشورها برای جلوگیری از شیوع بیماری، قرنطینه‌‌‌های سراسری اعمال کردند که سبب کاهش تولید و تقاضا در بازار نفت شد. بازار نفت تحت‌تاثیر محرک‌‌‌های مالی و پولی و همچنین شروع روند واکسیناسیون شاهد بهبود تدریجی بود. در سه‌ماهه نخست سال 2021، تولید نفت خام اوپک حدود 1/ 25 میلیون بشکه در روز بوده و به ترتیب عربستان سعودی، عراق، امارات متحده عربی، کویت و ایران بیشترین سهم از تولید منطقه را به خود نسبت داده‌‌‌اند. ائتلاف سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) و متحدانش (اوپک‌پلاس) در آخرین نشست خود در شهریورماه 1400، افزایش تولید ماهانه به میزان 400هزار بشکه در روز را تصویب کردند. پیش‌بینی می‌شود در سال 2021 عرضه در کانادا، روسیه، چین، ایالات متحده، نروژ و برزیل افزایش و تولید در بریتانیا، کلمبیا، اندونزی و مصر کاهش یابد. میزان تقاضا در سال ۲۰۲۰ حدود ۹ میلیون بشکه در روز کاهش داشت. اوپک و اوپک‌پلاس انتظار دارند تقاضا برای نفت، در سال 2021 به میزان 95/ 5 میلیون بشکه در روز رشد کند اما تقاضا در نیمه اول سال ۲۰۲۱ تنها حدود سه میلیون بشکه در روز رشد داشته است. میزان افزایش تقاضای نفت خام در سال ۲۰۲۲ نیز 15/ 4 میلیون بشکه در روز پیش‌بینی می‌شود.
قیمت نفت
متوسط قیمت سبد نفتی اوپک در جولای ۲۰۲۱ به 53/ 73 دلار در هر بشکه رسید که بالاترین میزان از اکتبر سال ۲۰۱۸ بوده و نسبت به مدت مشابه سال گذشته 8/ 63 درصد افزایش داشته است. متوسط قیمت نفت برنت نیز در ماه جولای ۲۰۲۱ معادل 39/ 74 دلار در هر بشکه بوده است. قیمت نفت سنگین ایران در ماه جولای 2021 هم معادل 69 دلار در هر بشکه بوده که حدود 53/ 4 دلار نسبت به متوسط سبد نفتی اوپک کمتر است.
کرک‌اسپرد
فاصله قیمتی نفت خام و فرآورده‌‌‌های نفتی کرک‌اسپرد نامیده می‌شود و در تحلیل صنعت پالایشگاهی و برآورد سود شرکت‌ها اهمیت دارد. طبق دستورالعمل منتشر شده توسط وزارت نفت در سال 99، مبنای محاسبه قیمت هر بشکه نفت خام و میعانات گازی تحویلی به شرکت‌های پالایشی، 95 درصد متوسط بهای محموله‌‌‌های صادراتی نفت مشابه در هر ماه شمسی و با اعمال شاخص کیفیت منظور می‌شود و مبنای محاسبه قیمت‌های مربوط به پنج فرآورده اصلی و سوخت هوایی دریافتی از آنها، متوسط وزنی ماهانه قیمت فروش صادراتی دریایی و زمینی فوب ایران، با لحاظ شاخص کیفیت است. همچنین به موجب مصوبه هیات وزیران مقرر شد، تا از ابتدای سال 1397 نرخ تسعیر ارز برای محاسبه قیمت خوراک پالایشگاه‌‌‌ها و فرآورده‌‌‌های تحویلی از آنها برابر با متوسط ماهانه نرخ ارز در سامانه نیما منظور شود. فرآورده‌‌‌های فرعی در بورس کالا و انرژی، بر اساس نرخ‌های جهانی و تقاضا و عرضه معامله می‌‌‌شوند. با توجه به تغییر فرمول و مبنای نرخ‌‌‌گذاری فرآورده‌‌‌های نفتی توسط وزارت نفت در سال 99، تحویل بخش عمده‌‌‌ای از محصولات (فرآورده‌‌‌های اصلی) به شرکت ملی پخش فرآورده‌‌‌های نفتی ایران و اعلام فصلی نرخ‌های فرآورده‌‌‌های نفتی توسط این نهاد، کمی محاسبه کرک‌اسپرد محصولات سلیقه‌‌‌ای شده است. در تحلیل حاضر به منظور برآورد سود شرکت‌ها در سال 1400 و 1401 سعی شده با مقایسه نرخ‌های گذشته اعلامی توسط شرکت ملی پخش فرآورده‌‌‌های نفتی ایران با نرخ‌های منتشر شده منطقه توسط نشریات معتبر جهانی مانند «پلتس»، ضریب تعدیلی جهت پیش‌بینی کرک‌اسپرد فرآورده‌‌‌های اصلی به دست آید. با توجه به محاسبات انجام شده کرک‌اسپرد سال 1400 در محدوده 4 دلار و برای سال 1401 در محدوده 9/ 4 دلار به ازای هر بشکه پیش‌بینی می‌شود. این در شرایطی است که کرک‌اسپرد سال 99 در محدوده 1/ 4 دلار به ازای هر بشکه بوده است.
ارزش جایگزینی
پالایشگاه‌‌‌هایی که قابلیت تولید فرآورده‌‌‌های سبک با ارزش افزوده بالاتر دارند، از نظر سودآوری در وضعیت بهتری قرار می‌‌‌گیرند. برای بررسی میزان پیچیدگی پالایشگاه‌‌‌ها از شاخصی به نام «ضریب پیچیدگی نلسون» استفاده می‌شود. این شاخص بین یک تا 20 است و هر چه امتیاز بالاتر، پیچیدگی پالایشگاه بیشتر است. میانگین ضریب پیچیدگی پالایشگاه‌‌‌های ایران 5 است در حالی که متوسط جهانی آن 7 است. در بین پالایشگاه‌‌‌های ایران، پالایشگاه اراک بیشترین ضریب پیچیدگی را داراست. با توجه به ضریب پیچیدگی می‌توان به ارزش جایگزینی پالایشگاه دست یافت.
نتیجه‌‌‌گیری
سهم استخراج نفت و گاز طبیعی از تولید ناخالص داخلی به‌‌‌صورت میانگین در بازه 10 ساله (1390 تا 1399) 18درصد بوده است. این در شرایطی است که این نسبت برای سال 99 به محدوده 14درصد و به رقم 37 میلیارد دلار رسیده و افتی 23 درصدی را نسبت به سال 98 تجربه کرده که از دلایل عمده این کاهش می‌توان به عدم‌سرمایه‌گذاری کلان داخلی و خارجی در این صنعت با توجه به سرمایه‌‌‌بر بودن این صنعت و همین‌طور تحریم‌های ظالمانه آمریکا اشاره کرد. به‌رغم کاهش صادرات نفت خام ایران و به دنبال آن کاهش درآمد ارزی دولت، صادرات فرآورده‌‌‌های نفتی توانست تا حدی این کاهش درآمد را جبران کند؛ به‌‌‌نحوی‌‌‌که صادرات فرآورده‌‌‌های نفتی از ۵ میلیون تن در سال ۹۲ به ۲۳ میلیون تن در سال 99 رسیده که نشان‌‌‌دهنده رشدی ۴۶۰ درصدی در بازه زمانی موردنظر است. البته که هنوز در مقیاس بین‌المللی نسبت به رقبا مقدار فروش فرآورده‌‌‌های نفتی ایران به‌‌‌شدت عقب است؛ زیرا هر چه در مقیاس بین‌المللی مقدار فروش فرآورده‌‌‌های نفتی ایران بیشتر باشد، به همان میزان قدرت تاثیرگذاری بر بازارهای نفتی بیشتر است. نکته مهم و قابل‌‌‌توجه جهت توسعه هرچه بیشتر این صنعت، افزایش تولید نفت به هر صورت در کشور است. بدون افزایش تولید نفت، توسعه‌‌‌ای در زنجیره پایین‌‌‌دستی یعنی پالایشگاه‌‌‌ها و پتروشیمی‌‌‌ها حاصل نمی‌شود. نکته حائزاهمیت دیگر ارتقای کیفیت از طریق تولید فرآورده‌‌‌های نفتی سبک با ارزش‌افزوده بیشتر، کاهش تولید فرآورده‌‌‌های سنگین با ارزش افزوده کمتر و درنهایت افزایش شاخص پیچیدگی پالایشگاه‌‌‌های کشور است که شرط لازم برای تحقق هر دو مورد، سرمایه‌گذاری کلان داخلی و خارجی است. در ایران 10 پالایشگاه بزرگ نفت با ظرفیت بیش از 2/ 2 میلیون بشکه در روز فعال هستند. 6 پالایشگاه با نمادهای «شپنا»، «شبندر»، «شتران»، «شبریز»، «شاوان» و «شراز» در بازار سرمایه ایران پذیرفته و معامله می‌‌‌شوند. با در نظرگرفتن عوامل اثرگذار بر سود شرکت‌های پالایشی مانند کرک‌اسپرد فرآورده‌‌‌های اصلی، نرخ فرآورده‌‌‌های فرعی، نرخ نفت، نرخ ارز و...، P/ E تحلیلی صنعت پالایشی برای سال 1400 و 1401 به ترتیب در محدوده 5/ 5 و 5/ 4 واحدی پیش‌بینی می‌شود. در حال حاضر نیز P/ Ettm این گروه 6/ 6 است که از P/ E متوسط بازار کمتر است.
