تحلیل بزرگ‌ترین زیرمجموعه های گروه محصولات شیمیایی نشان داد
ماه پربازده پتروشیمیها
معرفی برخی از محصولات پتروشیمی
اُلفین و سوخت: این گروه عمدتا شامل سوخت‌‌‌های گازی مثل اتان و پروپان است. شاید بتوان اتیلن را مهم‌ترین عضو خانواده الفین‌‌‌ها دانست. انواع اتیلن گلایکول‌‌‌ها، سوخت LNG و برش‌‌‌هایی از نفت خام را نیز می‌توان در این دسته گنجاند. معمولا از این مواد به عنوان سوخت یا ماده اولیه تولید ترکیبات شیمیایی و پلیمری پیچیده‌‌‌تر استفاده می‌شود.
انواع پلیمر: تعدادی از مجتمع‌‌‌های پتروشیمی پس از دریافت محصولات و مشتقات نفتی از سایر پتروشیمیها، اقدام به تولید انواع پلیمرها میکنند. پلیمرها (یا پلاستیک‌ها) انواع بسیاری از جمله پلی‌‌‌اتیلن‌‌‌های سبک و سنگین، پلی‌‌‌پروپیلن، PVC، ABS و… دارند.
محصولات آروماتیک: آروماتیک‌‌‌ها شاخه‌‌‌ای از محصولات پتروشیمی هستند که در ترکیب شیمیایی آنها حلقه بنزن وجود دارد. انواع زایلن‌‌‌ها، استایرن، تولوئن و اتیل بنزن را می‌توان مهم‌ترین محصولات این گروه نامید. از آروماتیک‌‌‌ها در تولید رنگ، انواع شوینده‌‌‌های شیمیایی و همچنین الیاف مصنوعی استفاده می‌شود.
آمونیاک و اوره: آمونیاک و اوره به‌‌‌طور عمده در تولید کودهای شیمیایی به‌‌‌عنوان منبع غنی از نیتروژن استفاده می‌شود. کاربرد دیگر آن به‌‌‌عنوان ماده خام در تولید بعضی از محصولات شیمیایی مانند چسب‌‌‌هاست. در سال‌های اخیر تولید عمده این مواد کمک شایانی به صنایع کشاورزی کرده است.
متانول: آن را به‌‌‌عنوان الکل چوب یا الکل صنعتی نیز می‌‌‌شناسیم. کاربرد عمده متانول در تولید ضد یخ، حلال مواد شیمیایی و همچنین سوخت است. تولید محصولات پتروشیمی به‌‌‌گونه‌‌‌ای است که در برخی حالات، یک واحد اصلی در بالادست، ماده اولیه واحدهای دیگر را تولید می‌کند، مانند واحد الفین که با تولید اتیلن و پروپیلن، نیاز واحدهای پلی‌‌‌اتیلن و پلی‌‌‌پروپیلن را تامین می‌کند. صنعت پتروشیمی، تامین‌‌‌کننده اصلی مواد مصرفی موردنیاز در بیشتر صنایع دیگر مانند شیمیایی، برق و الکترونیک، نساجی، پزشکی، خودروسازی، لوازم‌‌‌خانگی، غذایی و... است. عواملی چون قیمت مواد اولیه، ارزش‌‌‌افزوده فرآورده‌‌‌ها و نیاز فراوان و حیاتی به محصولات پتروشیمی، از مهم‌ترین عوامل موثر سرمایه‌گذاری در این صنعت محسوب می‌‌‌شوند.
واحدهای بالادستی پتروشیمی
متان، اتان، پروپان، بوتان، نفتا، نفت سفید و نفت کوره از جمله اصلی‌‌‌ترین خوراک‌‌‌های مورد استفاده در زنجیره تامین صنعت پتروشیمی محسوب می‌‌‌شوند. هر یک از این خوراک‌‌‌ها در زنجیره اول تولید مجتمع‌‌‌های پتروشیمیایی به محصولات پایه صنعت پتروشیمی از جمله متانول، آمونیاک، الفین‌‌‌ها و آروماتیک‌‌‌ها تبدیل می‌‌‌شوند. تهیه مواد اولیه مانند گاز سنتز، پروپان، اتان، متان و... به عنوان خوراک واحدهای بنیادی جهت تهیه مواد پایه مانند اتیلن، پروپیلن و متانول از اهم وظایف واحدهای بالادست محسوب می‌شود. انرژی‌‌‌های فسیلی کماکان سهم اصلی منابع انرژی دنیا را به خود اختصاص می‌دهند. در این بین تنها ۱۵ درصد از منابع انرژی نه به عنوان سوخت، بلکه به عنوان خوراک مجتمع‌‌‌های پتروشیمی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این واحدها، هیدروکربن‌‌‌های سبک خطی، حلقوی اشباع یا غیراشباع موجود در نفت خام یا گاز طبیعی جدا می‌‌‌شوند. این واحدها (پالایشگاه‌‌‌ها، واحدهای کراکینگ، کارخانه‌‌‌های تفکیک گاز از نفت خام و کارخانه‌‌‌های جداسازی مایعات سبک نفتی از گازهای طبیعی) ممکن است در مجاورت یا دور از سایر واحدهای پتروشیمی ساخته شوند.
محصولات و خوراک پتروشیمیها
گاز طبیعی: به جریانی از گازهای هیدروکربنی که فاقد ترکیب H2S بوده و مقدار CO2 در جریان فوق نیز محدود و مشخص باشد و بیش از ۸۰ درصد حجم آن را متان (CH4) تشکیل می‌دهد «گاز طبیعی» اطلاق می‌شود. ارزش حرارتی هر ۲۸ مترمکعب گاز طبیعی معادل یک میلیون «بی‌تی‌یو» است و ارزش حرارتی، معیار سنجش گاز طبیعی است.
گاز غنی: گاز خروجی از میادین نفتی یا کلاهک‌‌‌های گازی یا میادین مستقل گازی را اصطلاحا «گاز غنی» می‌‌‌گویند. گاز غنی بعد از پالایش به «گاز سبک» تبدیل می‌شود. گاز غنی حاوی متان و مقادیری از ترکیبات اتان، پروپان، بوتان و پنتان پلاس است که معمولا ترکیبات فوق از جریان تفکیک شده و برای فروش یا مصارف خاص مورد استفاده قرارمی‌گیرد.
نفتا و میعانات گازی: یکی از برش‌‌‌های نفتی که در مراحل تفکیک و جداسازی ترکیبات هیدروکربنی در پالایشگاه‌‌‌ها به دست می‌‌‌آید، نفتاست که برحسب مشخصات آن به دو صورت نفتای سبک و سنگین به بازار عرضه می‌شود. میعانات گازی حاوی ترکیبات ۵کربنه و بالاتر است که در پالایشگاه‌‌‌های گازی، از جریان گاز غنی ورودی به پالایشگاه تفکیک می‌شود و به عنوان خوراک واحدهای آروماتیکی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
NGL: در مراحل مختلف تولید نفت خام، انواع جریان گاز غنی تولید می‌شود که جریانات آن جمع‌‌‌آوری و به واحدهای تولید NGL ارسال می‌شود. در این واحد جریان دریافتی به دو جریان شامل گاز سبک (حاوی متان و مقدار کمی اتان) و جریان NGL (حاوی اتان، پروپان، بوتان و پنتان) تفکیک می‌شود.
جایگاه صنعت پایین‌‌‌دستی پتروشیمی در زنجیره ارزش
زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی از صنایع بالادست که از منابع هیدروکربنی به‌‌‌عنوان خوراک استفاده میکنند، آغاز و درنهایت به صنایع پایین‌‌‌دستی پتروشیمی که از محصولات حلقه‌‌‌های قبلی به‌‌‌عنوان خوراک استفاده میکنند خاتمه می‌‌‌یابد. صنایعی که از محصولات پتروشیمی یا تولیدات پالایشگاه‌‌‌های نفت به‌‌‌عنوان مواد اولیه استفاده میکنند، صنایع پایین‌‌‌دستی پتروشیمی شناخته می‌‌‌شوند. این عبارت معمولا برای اشاره به تصفیه نفت خام و توزیع و فروش گاز طبیعی و محصولات مشتق‌‌‌شده از نفت خام مورداستفاده قرار می‌گیرد. صنعت پایین‌‌‌دستی محدوده گسترده‌‌‌ای شامل پالایشگاه‌‌‌های نفتی، کارخانه‌ها پتروشیمی، شرکت‌های توزیع محصولات نفتی و گاز طبیعی و بازار خرده‌‌‌فروشی را دربرمی‌گیرد. این بخش با ارائه محصولات نهایی (مثل بنزین، گازوئیل، سوخت هواپیما، نفت کوره، قیر، روغن‌‌‌ها، لاستیک مصنوعی، پلاستیک‌ها، کودها، ضدیخ‌‌‌ها، آفتکش‌‌‌ها، مواد دارویی، گاز طبیعی و پروپان) به‌‌‌صورت مستقیم با مصرف‌کنندگان نهایی سروکار دارد. ازجمله مزیت‌‌‌های توسعه صنایع پایین‌‌‌دستی نسبت به صنایع بالادستی پتروشیمی «فعالیت کمتر، سرمایه‌گذاری کمتر، ارزش‌‌‌افزوده بالاتر، اشتغال‌زایی بیشتر، تنوع بیشتر محصولات و مخاطرات کمتر» است. در این میان صنایع میان‌‌‌دستی عمدتا در دسته پایین‌‌‌دستی طبقه‌‌‌بندی می‌‌‌شوند. در صنعت پتروشیمی از مواد خام مختلفی برای تولید محصولات استفاده می‌شود؛ مواد خامی که معمولا از پالایش نفت خام و پردازش گاز طبیعی به‌‌‌دست می‌‌‌آیند. حجم کل محصولات پایه تولید شده در جهان در سال ۲۰۲۰ برابر با ۸۶۰ میلیون تن بوده که سهم ایران از این حجم تولید، ۳۰ میلیون تن است. سهم متانول در سبد محصولات جهانی برابر با ۲۷ درصد است، در حالی که سهم این محصول پایه در سبد محصولات ایران برابر با ۴۱ درصد است.
توسعه افقی و عمودی زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی نیازمند تولید و به کارگیری محصولات پایه است. متانول، آمونیاک، الفین‌‌‌ها (اتیلن، پروپیلن بوتادین) و آروماتیک‌‌‌ها (بنزن، تولوئن و پارازایلن) به عنوان اصلی‌‌‌ترین محصولات پایه محسوب می‌‌‌شوند. ایران در سال ۹۹ با ۳۰ میلیون تن ظرفیت تولید محصولات پایه از نظر کمّی پس از عربستان در رتبه دوم منطقه قرار گرفته و سهم 5/ 3درصدی را در دنیا به خود اختصاص داده است. ظرفیت تولید محصولات پایه در سال ۲۰۲۰ در چین، ایالات متحده و عربستان سعودی به ترتیب ۲۶۰، ۱۰۴ و ۴۴ میلیون تن در سال بوده است. پیش‌بینی‌‌‌ها حاکی است که ایران تا سال ۲۰۲۶، رتبه اول تولید محصولات پایه در خاورمیانه را به خود اختصاص دهد.
صنعت پتروشیمی در جهان و خاورمیانه
ارزش فروش کل محصولات پتروشیمیایی و شیمیایی جهان با احتساب صنایع تکمیلی و پایین‌‌‌دستی در سال ۲۰۲۰، حدود ۳۶۷۰ میلیارد دلار برآورد شده است. چین به تنهایی، با ارزش فروش ۱۴۸۸ میلیارد دلاری و سهم ۴۴ درصدی، در جایگاه اول دنیا قرار گرفته است. اتحادیه اروپا و ایالات متحده به ترتیب در جایگاه‌های دوم و سوم جهانی قرار دارند. ایران در سال ۲۰۲۰ با احتساب مجموع صنایع پتروشیمی و صنایع پایین‌‌‌دستی، حدود ۱۷ میلیارد دلار محصول تولید و روانه بازارهای داخلی، منطقه‌‌‌ای و جهانی کرده است.
مطابق با گزارش شرکت ملی صنایع پتروشیمی، ۳۲ نوع محصول اصلی با تناژ بالا در جهان وجود دارد که مجموع تولیدات آن معادل ۱۹۹۸ میلیون تن در سال ۲۰۲۰ بوده است. سهم خاورمیانه از این حجم تولید ۱۹۶ میلیون تن است.
پس از بحران اقتصادی سال ۲۰۰۹، صنعت پتروشیمی با رشد همراه بوده و در سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹، به طور متوسط هر سال رشد ۸ درصدی را تجربه کرده است. با شیوع کرونا و آغاز رکود اقتصادی، بسیاری از کسب و کارها به حالت تعلیق درآمده و تقاضای جهانی کاهش یافت. صنعت پتروپالایشی نیز از این قضیه مستثنی نبود. اما نکته قابل‌توجه این است که تغییرات تقاضا در طول زنجیره ارزش این صنعت یکسان نبوده است. صنایعی از قبیل اتومبیل‌‌‌سازی و ساخت‌‌‌وساز، افت تقاضا را تجربه کردند، از آن‌‌‌سو صنایع مرتبط با بسته‌‌‌بندی (مواد غذایی و بهداشتی) با رشد تقاضا روبه‌رو شدند و تقاضا برای برخی از محصولات خاص مانند اتیلن، به دلیل کاربرد آن در تولید محصولات بهداشتی (دستمال کاغذی و مواد شوینده) افزایش یافت. پیش‌بینی‌‌‌ها حاکی از آن است که با مهار کرونا و فعال شدن اقتصاد در سال ۲۰۲۱، تولید جهانی مجددا شدت بگیرد. صندوق بین‌المللی پول، رشد واقعی تولید ناخالص داخلی ۴ درصدی را برای منطقه خاورمیانه و آفریقای شمالی پیش‌بینی کرده است. با این وجود این صندوق از تاثیر محدودکننده اقدامات سیاسی، افزایش بدهی دولت‌‌‌ها و فشارهای فزاینده مالی ابراز نگرانی کرده است. IMF عنوان کرد که این امر به‌ویژه با توجه به خطر افزایش نرخ بازده اوراق قرضه ایالات متحده منجر به شرایط مالی سخت‌‌‌تر و خروج مجدد سرمایه‌‌‌ها خواهد شد. اطمینان از دسترسی به واکسن و حمایت از سیستم‌‌‌های بهداشتی همچنان فوری‌‌‌ترین ضرورت است.
صنعت پتروشیمی در ایران
هم‌‌‌اکنون ۵۵ مجتمع پتروشیمیایی فعال در ایران وجود دارد. این ۵۵ شرکت ۴۰ درصد ارز معامله شده در بازار ثانویه ارز (نیما) را تامین میکنند. صنعت پتروشیمی در ایران قدمتی ۵۰ ساله دارد. این صنعت به عنوان یکی از پربازده‌‌‌ترین صنایع کشور و به‌‌‌منظور پرهیز از خام‌‌‌فروشی، با دارا بودن مزایای نسبی ناشی از بهره‌‌‌مندی از منابع عظیم نفت و گاز، تقاضای بالای بازار داخلی، موقعیت استراتژیک منطقه‌‌‌ای و نیروی انسانی متخصص و حرفه‌ای، نقش پراهمیتی در رشد اقتصادی و توسعه پایدار کشور ایفا می‌کند. ایران رتبه 44 را در بین تولیدکنندگان محصولات پتروشیمی جهان به خود اختصاص داده است. رتبه اول در اختیار چین، رتبه دوم در اختیار اتحادیه اروپا و رتبه سوم در اختیار ایالات‌‌‌متحده است. در منطقه خاورمیانه، عربستان بزرگ‌ترین تولیدکننده مواد پتروشیمیایی است و ایران در رتبه دوم پس از عربستان قرار دارد. بر اساس آمار موجود، درآمد پتروشیمی از صادرات و فروش داخلی طی مجموع ۷ سال گذشته از ۱۱۰ میلیارد دلار فراتر رفته است. از کل این درآمد، ۸۰ میلیارد دلار حاصل از صادرات و ۳۰ میلیارد دلار (معادل ۲۷درصد کل درآمد) حاصل فروش محصولات پتروشیمی در بازار داخلی بوده است.
