تصمیم، به خود خانواده‌ها واگذار شود

بحث «عدالت»، یکی از مهم‌ترین و شاید پیچیده‌ترین مباحث در حوزه علوم انسانی محسوب می‌شود. وقتی به موضوع عدالت و انصاف در خانواده می‌رسیم، با توجه به روابط پیچیده حاکم در درون خانواده، موضوع باز هم پیچیده‌تر می‌شود. اشاره: بحث «عدالت»، یکی از مهم‌ترین و شاید پیچیده‌ترین مباحث در حوزه علوم انسانی محسوب می‌شود. وقتی به موضوع عدالت و انصاف در خانواده می‌رسیم، با توجه به روابط پیچیده حاکم در درون خانواده، موضوع باز هم پیچیده‌تر می‌شود. در جهانی که به دیوارهای یک خانه محدود می‌شود، زن و مرد فارغ از اینکه هر دادگاه و محکمه‌ای حکم به عدالت یا بی‌عدالتی در رابطه‌شان بدهد، ارزیابی و قضاوت شخصی خود را دارند. زنان و به ویژه زنان خانه‌دار، در بسیاری از موارد حس می‌کنند در زندگی درباره‌شان اجحاف شده است، آنها نمی‌توانند چنان که باید در اجتماع حاضر باشند و تنها گاه به فعالیت‌های خیریه و اجتماعی وارد می‌شوند و بیشتر وقتشان صرف اداره امور خانه می‌شود. از طرف دیگر، زنان شاغل فکر می‌کنند نمی‌توانند آسودگی زنان خانه‌دار را داشته باشند و ناچارند بخش عمده ساعت‌های روز را در خارج از خانه بگذرانند. ضمن اینکه وظایف زن خانه‌دار را هم انجام دهند. از آن سو، مردها از گرانی گله می‌کنند و حقوقی که کفاف زندگی را نمی‌دهد. آنها از اینکه مجبورند خرج خانه را به دوش بکشند، گاه خسته می‌شوند. زمانی مرد معتاد یا بیکار است و زن ناچار است کار کند، زمانی زن بیکار است و مرد مخارج را می‌پردازد. خلاصه آنکه هر خانواده‌ای شرایط ویژه خود را دارد. اما وقتی موضوع هدفمند کردن یارانه‌ها پیش می‌آید، قانون‌گذار برای راحتی کار، با همان نگاه سنتی مرد را «صاحب خانوار» تلقی کرده و یارانه نقدی را به حساب او واریز می‌کند، همین است که صف شلوغ مردان منتظر در کنار عابربانک‌ها، همیشه نشان‌دهنده واریز یارانه‌ها است. مردانی که می‌ترسند وجه واریزی از حسابشان کم شود یا چنان درگیر مخارجند که می‌خواهند همین مبلغ محدود را به سرعت به زخم‌های زندگیشان بزنند. حال در تورم بالای ۳۰ درصد، آیا سخن گفتن از اینکه به جای مردان، زنان باید دریافت‌کننده مستقیم یارانه‌ها باشند، سنجیده است؟ در گفت‌و‌گو با دکتر زهرا افشاری، استاد اقتصاد دانشگاه الزهرا این موضوع را با او در میان گذاشتیم: - خانم دکتر افشاری، به نظر شما اینکه گفته شود دولت باید نصف یارانه نقدی هر خانوار را به پدر و نیمی را به مادر بپردازد، به عدالت نزدیک‌تر نیست؟ یارانه نقدی که در حال حاضر به خانواده‌ها پرداخت می‌شود، با این هدف است که برای جبران بخشی از درآمدهای از دست‌رفته خانوار (بر اثر افزایش قیمت انرژی)، خرج شوند. به این ترتیب یارانه‌های نقدی مبالغی نیستند که قرار است از سوی خانوار پس‌انداز شده و منبعی برای به دست آمدن ثروت تلقی شوند. از این جهت به نظر من درست نیست که ما یک حکم کلی بدهیم که یارانه‌ها حتما به مادر یا حتما به پدر خانواده پرداخت شود، بلکه تصمیم‌گیری در این زمینه را باید به اختیار خود خانوار گذاشت. ما در عرف جامعه خودمان، «پدر» را به عنوان سرپرست خانواده تعریف کرده‌ایم و از آنجا که مسوولیت هزینه کردن مخارج خانواده به عهده اوست، این یارانه‌ها به حساب او ریخته می‌شود. این در حالی است که چه بسا در خانواده‌هایی مسوولیت مخارج به عهده زن باشد. از این جهت به نظر من اگر خانوار اختیار داشته باشد که انتخاب کند یارانه‌ها به حساب زن یا مرد ریخته شود، چنین رویکردی به انصاف نزدیک‌تر خواهد بود. در واقع قانون‌گذار برای راحتی کار خود، یارانه‌ها را به حساب مرد خانواده واریز می‌کند و اختیار را از خانواده سلب می‌کند؛ ولی به نظر می‌رسد «تصمیم بهینه» زمانی حاصل خواهد شد که انتخاب فرد دریافت‌کننده یارانه نقدی از دولت، به خود خانواده واگذار شود. برخی از جامعه‌شناسان و نیز اقتصاددانان معتقدند که در مورد خانوارهای دهک‌های درآمدی پایین، از آنجا که زنان عموما توجه بیشتری به تغذیه و مسائل خانوار دارند، اگر تمام یا نیمی از یارانه نقدی مستقیما به آنها پرداخت شود، آنها به شکل بهتری می‌توانند مدیریت هزینه را به عهده داشته و بخشی از کمبودهای تغذیه و آموزش و سلامت را که ممکن است کودکان خانواده به واسطه شرایط سخت اقتصادی دچار آن شده باشند، جبران کنند. به نظر شما این استدلال چقدر می‌تواند صحیح باشد؟ آیا این استدلال می‌تواند مبنای تغییر تدریجی رویه قانون‌گذاران در حرکت به سمت پرداخت مستقیم نیمی از یارانه نقدی خانوار به زنان باشد؟ ممکن است به لحاظ آماری بتوان گفت که میانگین رفتار مادران خانواده‌های کم‌درآمد با رفتار مادران خانوارهای پردرآمد متفاوت است. شاید حتی بتوان با تکیه بر پژوهش‌های آماری ادعا کرد که بسیاری از خانوارهای کم‌درآمد، ممکن است بدسرپرست بوده یا دارای سرپرست معتاد باشند و در نتیجه اگر دولت نیمی از یارانه را به پدران و نیمی را به مادران بپردازد، نتایج خوبی خواهد داشت. اما در کنار اینها، ما باید به این نکته توجه داشته باشیم که شکل یکسانی از خانواده در اجتماع وجود ندارد و خانواده با خانواده فرق می‌کند. با همین نگاه است که من معتقدم باید تصمیم در مورد اینکه دولت یارانه نقدی هر خانوار را به حساب چه فردی (پدر یا مادر) واریز کند، به خود خانوار واگذار شود. در برخی خانواده‌های فقیر، ممکن است پدر معتاد باشد یا توجهی به مسائل و مشکلات خانواده نداشته باشد. در چنین خانواده‌هایی اگر یارانه‌ها به حساب پدر واریز شود، ممکن است خرج خانواده نشود؛ اما در خانواده‌ای دیگر، ممکن است که مادران (در صورت دریافت مستقیم یارانه‌ها از دولت)، یارانه‌ها را جزو درآمدهای اضافی تلقی کرده و آنها را خرج مسائل غیرضروری کنند. _ اگر دولت بعد بخواهد در مورد فرد دریافت‌کننده یارانه در خانوارها بازنگری داشته باشد، پیشنهاد دقیق شما در یک جمله چیست؟ بهتر است رویه فعلی ادامه پیدا کند؟ یارانه نقدی به کلی به مادران پرداخت شود؟ یا نیمی به حساب پدر واریز شود و نیمی به حساب مادر؟ هیچ‌کدام! من فکر می‌کنم اولا یارانه نقدی هر خانوار باید به حساب یک نفر (پدر یا مادر) واریز شود. ثانیا، هر چقدر هم که رقم یارانه‌ها اندک باشد، باز بهتر است تصمیم‌گیری در این زمینه که دولت یارانه نقدی را به حساب چه فردی واریز کند، به خود خانواده‌ها واگذار شود، یعنی مثلا اگر اکثریت افراد بالای ۱۵سال یک خانواده «پدر» یا «مادر» را به عنوان دریافت‌کننده یارانه نقدی پیشنهاد دادند، دولت یارانه نقدی آن خانواده را به حساب پدر یا مادر خانواده واریز کند. البته در حاشیه این را هم باید اضافه کنم که در مورد بسیاری از خانواده‌های قشر متوسط یا پایین جامعه، زنان دلسوزانه‌تر نسبت به هزینه کردن یارانه نقدی عمل خواهند کرد؛ اما در خانواده‌های مختلف، رویه‌ها فرق می‌کند؛ بنابراین دولت نمی‌تواند یک حکم کلی برای مرجع دریافت‌کننده یارانه‌هاصادر کند.