مسعود فیاض‌آذر
کارشناس مسکن و فعال ساختمانی
به گواهی تاریخ شاید بتوان سیاه چادرهای مورد استفاده شده در قبایل و عشایر ملل مختلف را به‌عنوان اولین نمونه‌های صنعت پیش‌ساختگی نام برد، ولی در این مقاله قصد تاریخ‌نگاری این صنعت را در دنیا و کشور ایران نداشته و بیشتر نگاهمان به توسعه و بهره‌گیری هر چه بیشتر از این صنعت در زندگی امروزی است.

برای ورود به بحث نیاز است چند تعریف را به‌عنوان مبنای تقسیم‌بندی خود قرار دهیم، گواینکه امکان دارد‌ این تعریف‌ها و تقسیم‌بندی‌ها از کشوری به کشور دیگر، حتی از گزارشی به مقاله‌ای دیگر تغییر یافته و یکسان نباشد.
این روزها برخی‌ها به محض شنیدن کلمه صنعتی‌سازی به یاد تفاوت وام برخی از شیوه‌های ساخت در مسکن مهر می‌افتند که ابتدا در این مقاله نیز در جایگاه خود بدان پرداخته خواهد شد.
صنعت (Industry): فرآیندی متحدالشکل و یکسان برای خلق محصول یا خدمات را که دارای کیفیت مناسب و یکسان بوده و تحت شرایط مشخص در محلی به نام کارگاه یا کارخانه به‌وجود می‌آید یا به اصطلاح تولید می‌گردد، صنعت گویند. به مانند صنعت خودروسازی، صنعت مواد غذایی، صنعت پوشاک- صنعت ساختمان و...
پیش ساخته (Prefabricate): به هر نوع کالا یا خدماتی که به‌صورت آماده برای مصرف در اختیار مشتری نهایی قرار می‌گیرد، در حالی‌که به‌صورت عرف این کالا باید طی عملیات اجرایی و به‌صورت تک به تک یا گروهی کوچک برای هر مشتری ایجاد شود پیش‌ساخته گویند.
به عقیده نویسنده، نزدیک‌ترین مثال برای تبیین هر چه بیشتر این موضوع به جز خانه‌های پیش‌ساخته رایج، می‌توان به غذاهای آماده شده و کنسروی در بازار اشاره نمود که مصرف‌کننده پس از خرید نهایی صرفا با عملیات سریع و راحت گرم کردن غذای مورد نظر خود را که در حالت معمول صرف چندین ساعت وقت نیاز به پخت دارد در اختیار خواهد داشت.
با این دو تعریف به بحث اصلی برمی‌گردیم و در تلاش هستیم به خواننده کمک کنیم تا در زندگی امروزی خود از میان انواع گزینه‌ها و پیشنهادات این صنعت بتواند بهترین یا به عبارت بهتر مناسب‌ترین را برای خود انتخاب کند.
کاربری موقت
شاید شما جزو آن دسته افرادی باشید که بنابه اقتضای شغلی خود از کانکس استفاده کرده باشید. دغدغه‌ها و مزایای این رویه برای شما روشن است، سریع آماده بهره‌برداری می‌شود، ولی برای بهره‌برداری طولانی مدت مناسب نمی‌باشد.
ابعاد کوچک، احساس ایمنی کمتر و محدودیت‌های معماری در طبقات و بازشوهای این وسیله که امروزه پای ثابت کارگاه‌های ساختمانی به هنگام شروع اجرای پروژه می‌باشد یا در حوادث غیر مترقبه از جمله زلزله و سیل جهت اسکان اولیه حادثه‌دیدگان و بازماندگان استفاده می‌گردد یا به صورت چرخدار که به اصطلاح (کاروان) گفته می‌شود و به وسیله خودرو یدک کشیده می‌شود برای مسافرت‌های چندین روزه استفاده می‌گردد.
و سرانجام در پاره‌ای مناطق (از جمله کشور ما) که شهرداری‌ها یا سازمان‌ها اجازه ساخت‌وساز به‌ویژه در زمینه‌های ییلاقی را نمی‌دهند یک شبه در محل و زمین مالک مستقر و به‌صورت اسکان موقت ویلایی نیز بهره‌برداری می‌گردد.
کاربری دایم
از صنعت پیش‌ساخته به‌صورت دایم نیز بهره برده می‌شود که می‌توان به‌صورت تمام پیش‌ساخته (خانه‌های ویلایی چوبی یا فولادی) تا نیم پیش‌ساخته صنعتی که در محل پروژه مونتاژ شده و تبدیل به خانه می‌شوند و ساخت برخی قطعات به‌صورت صنعتی و پیش‌ساخته نام برد که کار اجرای پروژه‌های ساختمانی را تسریع می‌بخشد نام برد. این قطعات پیش‌ساخته می‌تواند در بخش فونداسیون، اسکلت یا بخش نازک‌کاری باشد، لذا بخشی از ۱۰۰ درصد عملیات ساختمان‌سازی به‌صورت پیش‌ساخته و صنعتی می‌باشد و نه کل آن.
آنچه امروزه در کشور ما و در مسکن مهر به صنعتی‌سازی مطرح می‌باشد همین بخش بوده که در سیستم‌های متنوعی من جمله اسکلت پیچ و مهره‌ای، سیستم قالب فولادی سبک (LSF)، سیستم قالب ماندگارTCF و خانه‌های چوبی یا قالب تونلی بتنی نمود دارد، به این منظور که بخش اسکلت و سقف ساختمان‌ها به روش‌های پیش‌ساخته صنعتی در کارخانه یا در محل پروژه ساخته می‌گردد، ولی در دیگر عملیات تکمیلی یا به روش صنعتی و برخی اوقات با روش‌های خشک (Dry Wall) (صنعتی) درجا تکمیل می‌گردد.
اعتراف می‌کنم در این تقسیم‌بندی جایی برای نیمه صنعتی که دوره‌ای در مسکن مهر با وام ۵/۲۲ میلیونی شناخته می‌شد نیافتم.


مزیت‌های اجرایی - اقتصادی
در تمام سخنرانی‌ها و مقالات این جمله کلیدی را فراموش نکرده‌ام و اینجا نیز ضروری است تکرار کنم: هیچ سیستم پیش‌ساخته دارای برتری مطلق نمی‌باشد و لازم است متناسب با نیاز زمانی، موقعیت جغرافیایی، اقلیم منطقه و بودجه مورد نظر، مناسب‌ترین گزینه برای پروژه مورد نظر انتخاب گردد از نقطه نظر اقتصادی و با عنایت به افزایش هزینه‌های مرتبط با اجرا از جمله هزینه نیروی انسانی و با عنایت بر ضرورت کاهش زمان اجرا و کاهش هزینه‌های دورریز (پرت) مصالح، بهره مندی از صنعت پیش ساخته فراخورد نیاز توصیه می‌گردد. تفاوت عمده و شاید دلیل اصلی کمتر بهره بردن ساخت‌وسازهای شهری از صنعت پیش‌ساختگی در مقایسه با انبوه‌سازی‌ها، عدم آشنایی اقشار درگیر در ساخت‌وساز شهری می‌باشد که از قشر غیر متخصص معمولا تشکیل شده است. این قشر در تلاش هستند نقصان دانش خود را در به‌کارگیری مصالح نوین و پیش ساخته با حذف صورت مساله جبران کنند و بیشتر با اتکا به تجربه کاری نیروهای سنتی معمار و بنای ساختمانی پروژه‌های خود را پیش ببرند، غافل از اینکه مشکلات عدیده‌ای چون، کندی ساخت‌وساز، افزایش هزینه تمام‌شده ساخت، افزایش پرت و عدم کیفیت مناسب به‌ویژه به هنگام بروز حوادث طبیعی چون زلزله ماحصل چشم‌پوشی از به‌کارگیری مصالح و راهکاری بستر ساخته نوین ساختمانی می‌باشد. با یک مثال ساده به یادداشت خود خاتمه می‌دهم.
در طول ۱۵ سال تجربه کاری خود و دوستان هم صنف خود بارها و بارها با این مقایسه روبه‌رو شده‌ایم که یک ویلای دوبلکس ۲۰۰ متری می‌خواهیم بسازیم، چقدر تمام می‌شود: ما نیز طبق اصول حرفه‌ای و مهندسی ابتدا ساختمان را به‌طور دقیق طراحی، متره و برآورد، قیمت‌های روز بازار را برای مصالح از بازار اخذ و طی آنالیز دقیق و ضرایب بالاسری و سود و حمل و نقل و زمان ساخت قیمت تمام شده را در حداقل ۶۰ آیتم تحویل مشتری نموده‌ایم، مشتری با نگاه بر عدد نهایی به این پاسخ بسنده نموده که معمار (.........)، در منطقه با ۲/۱ این مبلغ همین ویلا را در همین مدت زمان ۸ ماه که شما می‌گویید می‌سازد و در ۹۰ درصد مواقع توضیحات ما دال بر دفاع از آنالیز قیمت مثمر ثمر واقع نمی‌گردد، شخص مورد نظر را ۲ سال بعد می‌بینیم در حالی‌که به حالت استیصال رسیده و از اینکه تا به امروز ۳ برابر رقم پیشنهادی معمار هزینه کرده، اعصاب ندارد و هنوز ویلا یا ساختمان مورد نظر تمام نشده، مورد شماتت خانواده می‌باشد نتوانسته به موقع از ویلا یا ساختمان خود بهره‌برداری کند. و این جمله معروف که: معمار که تیشه‌اش یکجا گیر کرد دیگر به این راحتی خارج نمی‌شود.
نه فقط بخش خصوصی که هنوز سازمان‌ها و نهادهای بزگ دولتی همچنان با تفکر سنتی و به جهت غلبه بر کم دانشی خود در را به روی توسعه به‌کارگیری سیستم‌های صنعتی بسته‌اند، ساخت و سازهای بعد از زلزله‌های یک سال اخیر شاهدی است بر این ادعا.