خیابان بازار را ضعیف کرد - ۲۱ دی ۹۱
بازار بزاز‌های تهران/عکس:مجتبی سرانجام‌پور
جواد ملکان
قبل از هر چیز باید به این مساله واقف بود که پی بردن به کنه و چیستی یک عنصر در شهر، مستلزم واکاوی آن عنصر در گذر زمان می‌باشد. به عبارتی باید فرایند تاریخی عنصر را شناسایی نمود و فهم درستی از شرایطی که بر دگرگونی آن عنصر موثر است به دست آورد. بازار یکی از عناصر اصلی شهرهای ایران می‌باشد که همواره نقش کلیدی و محوری در میان دیگر عناصر شهری داشته است و به مثابه عنصر و جزء اصلی شهرهای ایرانی و اسلامی، از یک سو یکی از شاخص‌های اعتبار شهر در دوران تاریخی بوده و از سوی دیگر یکی از مشخصه‌های شهر شرق اسلامی شمرده شده است.
جواد ملکان
قبل از هر چیز باید به این مساله واقف بود که پی بردن به کنه و چیستی یک عنصر در شهر، مستلزم واکاوی آن عنصر در گذر زمان می‌باشد. به عبارتی باید فرایند تاریخی عنصر را شناسایی نمود و فهم درستی از شرایطی که بر دگرگونی آن عنصر موثر است به دست آورد. بازار یکی از عناصر اصلی شهرهای ایران می‌باشد که همواره نقش کلیدی و محوری در میان دیگر عناصر شهری داشته است و به مثابه عنصر و جزء اصلی شهرهای ایرانی و اسلامی، از یک سو یکی از شاخص‌های اعتبار شهر در دوران تاریخی بوده و از سوی دیگر یکی از مشخصه‌های شهر شرق اسلامی شمرده شده است.
بازار بزاز‌های تهران/عکس:مجتبی سرانجام‌پور
جواد ملکان
قبل از هر چیز باید به این مساله واقف بود که پی بردن به کنه و چیستی یک عنصر در شهر، مستلزم واکاوی آن عنصر در گذر زمان می‌باشد. به عبارتی باید فرایند تاریخی عنصر را شناسایی نمود و فهم درستی از شرایطی که بر دگرگونی آن عنصر موثر است به دست آورد. بازار یکی از عناصر اصلی شهرهای ایران می‌باشد که همواره نقش کلیدی و محوری در میان دیگر عناصر شهری داشته است و به مثابه عنصر و جزء اصلی شهرهای ایرانی و اسلامی، از یک سو یکی از شاخص‌های اعتبار شهر در دوران تاریخی بوده و از سوی دیگر یکی از مشخصه‌های شهر شرق اسلامی شمرده شده است. واژه بازار در زبان پهلوی معادل با «واکار» و «وازار» آمده و به معنای محل داد و ستد و اجتماع است و شاید مکررترین واژه‌ای باشد که شهروندان در ادبیات گفتاری روزمره خود به کار می‌برند، اما خیلی قدیمی‌تر از کسانی است که نام آن را به زبان می‌آورند. در وصف سابقه طولانی بازار در شهرهای ایران همین بس که می‌توان گفت از دوره‌ای که انسان موفق به تولید محصول مازاد نیاز خود گردید و به فکر مبادله آن با دیگر محصولات افتاد، مراحل شکل‌گیری بازار به‌تدریج آغاز گردید، اما سابقه بازار به مفهوم کنونی آن، به دوره ساسانی باز می‌گردد که به عنوان ستون فقرات و قلب شهر عمل می‌نموده است. در این نوشتار روند تاریخی بازار به لحاظ تغیرات محتوایی و شکلی آن در دو دوره پیدایش بازار از آغاز تا دوره قاجار و آغاز روند دگرگونی آن از این دوره به بعد مورد بررسی قرار گرفته است. تقسیم‌بندی به این دو دوره بدان دلیل است که تا دوره قاجار بازارها همواره نقش کلیدی خود را در میان دیگر عناصر شهری حفظ نموده‌اند و از اواسط دوره قاجار به بعد به تدریج کارکرد و کالبد بازارها دچار افول می‌گردد. هسته ابتدایی بیشتر بازارها در حوالی دروازه مهم شهر تشکیل شده و در امتداد مسیرهای اصلی گسترش می‌یافت و به‌تدریج به داخل شهرستان کشیده می‌شد و تا مرکز شهر ادامه می‌یافت. مرکزیت بازار در میان دیگر عناصر شهری بدان دلیل بوده که به دنبال خود و در مسیر گسترش خود سبب پیدایش محلات می‌گردیده است. بازارها همواره مهم‌ترین محور و کانال ارتباطی بین شهرهای قدیمی بودند که علاوه بر خرید و فروش کالا، اخبار مهم حکومتی و آگهی‌ها از طریق جار‌چی‌ها به اطلاع شهروندان می‌رسید و همواره به‌عنوان سمبل شهری و اجتماعی بیانگر همبستگی مردم به شمار می‌آمده و به هنگام بحران‌ها و لحظات سرنوشت ساز تاریخی، پذیرای نقش سیاسی و اجتماعی نیز می‌گردید، به‌گونه‌ای که این مساله گاه تا آنجا پیش رفت که به انقلاب مشروطه منجر گردید. این نقش بازار تداعی‌کننده شکل یک بنیاد مدنی بود که در طی قرون متمادی شکل گرفته بود. از نظر ساختار و شکل، بازارها را می‌توان به گونه‌های تک‌محوری (خطی یا طولی)، چند محوری، صلیبی (متقاطع) و منظومه‌ای تقسیم‌بندی کرد که هر نوع آن دارای معماری باشکوه و کم‌نظیری بوده و هستند. ساختمان بازار را از لحاظ نظم معماری آن می‌توان بنایی باشکوه دانست که سبب می‌گردد مکان بازار به عنوان تفرجگاه نیز مورد استفاده قرار گیرد. بازارها تا اواسط دوره قاجار همواره نقش و کارکرد خود را در شهرهای ایران حفظ نموده و از این دوره و با شدت بیشتر در دوره پهلوی شکل و کارکرد بازار دستخوش دگرگونی و تغیراتی گردید. در این دوره و به دنبال دگرگونی‌هایی که در مفهوم دولت به وجود می‌آید و به تبع آن تاثیر بازار جهانی بر اقتصاد ایران بازارهای کوچک و محلی تا حد زیادی دچار آسیب می‌گردند، اما بازار همچنان به‌عنوان یکی از عناصر اصلی نقش و جایگاه خود را حفظ نموده، با این تفاوت که بازار مملو بودن خود از کالاهای کشورهای صنعتی را بر پیکره خود می‌بیند. به دنبال این تغییرات بازار علاوه بر نقش اقتصادی- تجاری، جایگاه به نمایش درآمدن پیکربندی‌های فرهنگی- اجتماعی نیز می‌گردد. با آغاز حکومت فتحعلی شاه و به وجود آمدن عناصر جدید در شهرهای ایران مانند خیابان، در شبکه سنتی بازار به عنوان ستون فقرات شهری خلل وارد شده و خیابان از این پس به‌عنوان عنصر اصلی توسعه شبکه شهری معرفی می‌گردد. اقدامات شهرسازی جدید و خیابان‌کشی‌های جدید، مناطق مسکونی و بازارها را به دو قسمت تقسیم کرده و سبب از بین رفتن خاصیت اتصالی بازارها و در نتیجه تاثیر منفی بر روی روابط و امور اقتصادی و تجارتی بازار می‌گذارد. به دنبال به وجود آمدن مفهوم و عنصر خیابان با شکل جدید، به دنبال خود عملکردهای ناآشنا و جدیدی مانند سینما، هتل، بانک، چاپخانه و... را به همراه می‌آورد، این تاثیر تا حدی بوده که سبب می‌شود بسیاری از راسته بازارها متروک شده و مشاغلی زیادی نیز از بین می‌روند. از این پس دیگر خیابان محل آمدوشد طبقات اجتماعی متجدد و بازار محل رفت‌وآمد افرادی می‌گردد که هنوز بر سبک زندگی کهن پایبندند. ایجاد بازار جهانی به مفهوم کامل‌تر آن در دوره پهلوی، سبب از میان رفتن بازارهای محلی می‌گردد و بازار به عنوان قلب و ستون اقتصادی شهر در مقابل حضور مسلط خیابان و جابه‌جایی قسمت اعظمی از عملکردهای اقتصادی برای همیشه تضعیف می‌گردد (رنگ می‌بازد و به خاطره‌ها می‌پیوندد.) بازار به اولین مکانی تبدیل می‌گردد که در گذر زمان دچار دگرگونی می‌شود و به دنبال این دگرگونی‌ها نقش تولیدی بازار که در دوره‌های قبل بسیار مسلط بوده، با ورود کالاهای وارداتی و تزیینی و زینتی از این نقش باز می‌ماند و برای همیشه در خاطره‌ها جای می‌گیرد.
*منا بع در دفتر روزنامه موجود است.
جواد ملکان
قبل از هر چیز باید به این مساله واقف بود که پی بردن به کنه و چیستی یک عنصر در شهر، مستلزم واکاوی آن عنصر در گذر زمان می‌باشد. به عبارتی باید فرایند تاریخی عنصر را شناسایی نمود و فهم درستی از شرایطی که بر دگرگونی آن عنصر موثر است به دست آورد. بازار یکی از عناصر اصلی شهرهای ایران می‌باشد که همواره نقش کلیدی و محوری در میان دیگر عناصر شهری داشته است و به مثابه عنصر و جزء اصلی شهرهای ایرانی و اسلامی، از یک سو یکی از شاخص‌های اعتبار شهر در دوران تاریخی بوده و از سوی دیگر یکی از مشخصه‌های شهر شرق اسلامی شمرده شده است. واژه بازار در زبان پهلوی معادل با «واکار» و «وازار» آمده و به معنای محل داد و ستد و اجتماع است و شاید مکررترین واژه‌ای باشد که شهروندان در ادبیات گفتاری روزمره خود به کار می‌برند، اما خیلی قدیمی‌تر از کسانی است که نام آن را به زبان می‌آورند. در وصف سابقه طولانی بازار در شهرهای ایران همین بس که می‌توان گفت از دوره‌ای که انسان موفق به تولید محصول مازاد نیاز خود گردید و به فکر مبادله آن با دیگر محصولات افتاد، مراحل شکل‌گیری بازار به‌تدریج آغاز گردید، اما سابقه بازار به مفهوم کنونی آن، به دوره ساسانی باز می‌گردد که به عنوان ستون فقرات و قلب شهر عمل می‌نموده است. در این نوشتار روند تاریخی بازار به لحاظ تغیرات محتوایی و شکلی آن در دو دوره پیدایش بازار از آغاز تا دوره قاجار و آغاز روند دگرگونی آن از این دوره به بعد مورد بررسی قرار گرفته است. تقسیم‌بندی به این دو دوره بدان دلیل است که تا دوره قاجار بازارها همواره نقش کلیدی خود را در میان دیگر عناصر شهری حفظ نموده‌اند و از اواسط دوره قاجار به بعد به تدریج کارکرد و کالبد بازارها دچار افول می‌گردد. هسته ابتدایی بیشتر بازارها در حوالی دروازه مهم شهر تشکیل شده و در امتداد مسیرهای اصلی گسترش می‌یافت و به‌تدریج به داخل شهرستان کشیده می‌شد و تا مرکز شهر ادامه می‌یافت. مرکزیت بازار در میان دیگر عناصر شهری بدان دلیل بوده که به دنبال خود و در مسیر گسترش خود سبب پیدایش محلات می‌گردیده است. بازارها همواره مهم‌ترین محور و کانال ارتباطی بین شهرهای قدیمی بودند که علاوه بر خرید و فروش کالا، اخبار مهم حکومتی و آگهی‌ها از طریق جار‌چی‌ها به اطلاع شهروندان می‌رسید و همواره به‌عنوان سمبل شهری و اجتماعی بیانگر همبستگی مردم به شمار می‌آمده و به هنگام بحران‌ها و لحظات سرنوشت ساز تاریخی، پذیرای نقش سیاسی و اجتماعی نیز می‌گردید، به‌گونه‌ای که این مساله گاه تا آنجا پیش رفت که به انقلاب مشروطه منجر گردید. این نقش بازار تداعی‌کننده شکل یک بنیاد مدنی بود که در طی قرون متمادی شکل گرفته بود. از نظر ساختار و شکل، بازارها را می‌توان به گونه‌های تک‌محوری (خطی یا طولی)، چند محوری، صلیبی (متقاطع) و منظومه‌ای تقسیم‌بندی کرد که هر نوع آن دارای معماری باشکوه و کم‌نظیری بوده و هستند. ساختمان بازار را از لحاظ نظم معماری آن می‌توان بنایی باشکوه دانست که سبب می‌گردد مکان بازار به عنوان تفرجگاه نیز مورد استفاده قرار گیرد. بازارها تا اواسط دوره قاجار همواره نقش و کارکرد خود را در شهرهای ایران حفظ نموده و از این دوره و با شدت بیشتر در دوره پهلوی شکل و کارکرد بازار دستخوش دگرگونی و تغیراتی گردید. در این دوره و به دنبال دگرگونی‌هایی که در مفهوم دولت به وجود می‌آید و به تبع آن تاثیر بازار جهانی بر اقتصاد ایران بازارهای کوچک و محلی تا حد زیادی دچار آسیب می‌گردند، اما بازار همچنان به‌عنوان یکی از عناصر اصلی نقش و جایگاه خود را حفظ نموده، با این تفاوت که بازار مملو بودن خود از کالاهای کشورهای صنعتی را بر پیکره خود می‌بیند. به دنبال این تغییرات بازار علاوه بر نقش اقتصادی- تجاری، جایگاه به نمایش درآمدن پیکربندی‌های فرهنگی- اجتماعی نیز می‌گردد. با آغاز حکومت فتحعلی شاه و به وجود آمدن عناصر جدید در شهرهای ایران مانند خیابان، در شبکه سنتی بازار به عنوان ستون فقرات شهری خلل وارد شده و خیابان از این پس به‌عنوان عنصر اصلی توسعه شبکه شهری معرفی می‌گردد. اقدامات شهرسازی جدید و خیابان‌کشی‌های جدید، مناطق مسکونی و بازارها را به دو قسمت تقسیم کرده و سبب از بین رفتن خاصیت اتصالی بازارها و در نتیجه تاثیر منفی بر روی روابط و امور اقتصادی و تجارتی بازار می‌گذارد. به دنبال به وجود آمدن مفهوم و عنصر خیابان با شکل جدید، به دنبال خود عملکردهای ناآشنا و جدیدی مانند سینما، هتل، بانک، چاپخانه و... را به همراه می‌آورد، این تاثیر تا حدی بوده که سبب می‌شود بسیاری از راسته بازارها متروک شده و مشاغلی زیادی نیز از بین می‌روند. از این پس دیگر خیابان محل آمدوشد طبقات اجتماعی متجدد و بازار محل رفت‌وآمد افرادی می‌گردد که هنوز بر سبک زندگی کهن پایبندند. ایجاد بازار جهانی به مفهوم کامل‌تر آن در دوره پهلوی، سبب از میان رفتن بازارهای محلی می‌گردد و بازار به عنوان قلب و ستون اقتصادی شهر در مقابل حضور مسلط خیابان و جابه‌جایی قسمت اعظمی از عملکردهای اقتصادی برای همیشه تضعیف می‌گردد (رنگ می‌بازد و به خاطره‌ها می‌پیوندد.) بازار به اولین مکانی تبدیل می‌گردد که در گذر زمان دچار دگرگونی می‌شود و به دنبال این دگرگونی‌ها نقش تولیدی بازار که در دوره‌های قبل بسیار مسلط بوده، با ورود کالاهای وارداتی و تزیینی و زینتی از این نقش باز می‌ماند و برای همیشه در خاطره‌ها جای می‌گیرد.
*منا بع در دفتر روزنامه موجود است.
ارسال نظر