حمید نجار
najar.hamid۶۲@gmail.com
عمارت‌های قدیمی موجود در ایران از چه ساخته شد؟ مطبوعات در ایران از نخستین وسایل ارتباط جمعی محسوب می‌‌شوند. در این سرزمین کارکرد آنها از همان ابتدا با مسائل سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و حتی آموزشی پیوند خورده است. به دیگر سخن همواره از جراید در درج اخبار و نیز برای آشنایی با اسلوب زندگی در دیگر کشورها استفاده شده است. چنان‌که با درج مقالاتی علمی در خصوص مسائل گوناگون چون «ساخت‌‌و‌ساز» با استفاده از الگوی اروپایی، مسوولان جراید سعی کردند تا با افزایش آگاهی عامه مردم، اطلاعات آنها را از «عمارت سازی» در نقاط دیگر جهان، افزایش دهند. هرچند اندکی از مردم سواد خواندن و نوشتن داشتند، اما با توجه به وجود نهادهایی چون قرائت خانه، می‌شود با حدس و گمان گفت که این مقالات در سطح وسیعی از جامعه گسترش می‌یافته است. یکی از این مقالات با محوریت ساخت‌‌و‌ساز است که آن را روزنامه معارف در عصر مظفری به چاپ رساند و عنوان آن «بیان ساخت عمارت و خانه و مطلب متعلق به آن» بود. این مقاله با هدف درج اطلاعاتی از شیوه ساختمان‌سازی در فرانسه به چاپ رسید. هر چند می‌توان آن را الگویی برای ساختمان‌های ایرانی و معماران ایرانی در ساخت بنا نیز به شمار آورد.
شرح مقاله مزبور چنین است: «وقتی می‌خواهند عمارت و خانه بنا کنند معمار را خواسته و مقصود خود را با مبلغی که می‌خواهند صرف مخارج عمارت بنمایند به جهت او بیان نموده و خواهش می‌کنند نقشه عمارتی را که می‌خواهند، بکشد. نقشه عبارت است از طرح خاصی که ظاهر می‌سازد اندازه و وسعت یک قطعه زمین و عمارت و غیره را.»
ادامه مقاله با شیوه و چگونگی ترسیم نقشه ادامه می‌یابد که نوعی آموزش علم معماری است. چنانکه در شیوه رسم اتاق و درب چنین می‌نویسد: «در موقعی که مکان یک درب است یک فاصله سفیدی ما بین خطوط می‌گذارند که دیوار را ظاهر می‌نماید. به جهت نمایش پنجره در روی خطوطی که به جای دیوار است دو خط فاصله دار رسم می‌کنند.»
سپس به طریقه ساخت خانه‌های روستایی اشاره می‌کند.« بدیهی است وقتی می‌خواهند عمارت دهاتی و محقری بنا نمایند آنقدر مخارج نخواهد داشت و فقط یک بنا کافی است که به سبک متداول خانه‌ای بسازند و آن را با سوفال و کلاش گندم که به فرانسه شم نامند پوشش کنند و از همین جهت این نوع خانه‌ها را به فرانسه «شمیه» گویند.»
این سلسله مقاله در شماره بعد نیز ادامه پیدا می‌کند. موضوع اگر چه یکی است، اما مبحث آن از نقشه کشی خارج شده و به مباحث عملی وارد می‌شود «اول کاری که لزوما باید نمود بنا و شالوده عمارت است به جهت این مطلب در محلی که باید دیوارهای عمارت بنا شود، جویی حفر می‌نمایند و به قدری عمیق می‌کند که خاک‌ها که مرطوب است تمام و به خاک محکم برسد، هر گاه این احتیاط را ننمایند، ثقل و وزن دیوارعمارت خاک‌های نو را فشرده متراکم می‌سازد و بالاخره دیر یا زود خراب و منهدم می‌شود. در کف این جوی که به جهت شالوده و بنای عمارت حفر نموده‌اند سنگ‌های مسطح و بزرگ محض بنای دیوار وضع می‌کنند و این سنگ‌ها باید سخت و از جنس سنگ آسیا باشد، جایی که سنگ کمیاب است، از آجر پخته استفاده می‌کنند. سابقا دیوار عمارت را به شکل چوب‌بندی می‌ساختند، چنان‌که بنا و شالوده آن را از چوب‌هایی که به شکل سنگ است تراشیده و توسط خرده چوب و میخ آنها را به هم وصل کرده بودند، می‌ساختند و فاصله آنها را با ساروج پر می‌کردند و بالاخره به جهت زینت جا و دیوار عمارت که مشخص است با ساروج و گچ و غیره می‌پوشانیدند.»
و در ادامه چگونگی ساخت اتاق‌ها مورد بحث قرار می‌گیرد: «از بنای چهار دیوار که به قدر کفایت عریض باشد، خانه تشکیل می‌شود، اما اگر به همین چهار دیوار محدود شود، در هر یک از مرتبه‌های عمارت بیشتر از یک اتاق نمی‌توان ساخت، به جهت اینکه آن را به اتاق‌های دیگر تقسیم نمایند در درزهای آنها دیوارهای نازک بنا می‌کنند که به اصطلاح معماری موسوم‌اند به دیوار داخلی خانه. پس از تمام شدن تخته‌های کف اتاق، تیغه می‌کشند.»
ساختن سقف نیز بخش دیگری از این مقاله است. در این خصوص چنین می‌نویسد:« به جهت ساختن سقف اتاق در زیر تیرها تخته چوب‌هایی طویل با میخ زده و روی آن را از گچ می‌پوشانند. برای ارتباط داشتن طبقات و رفت‌ و آمد پلکان می‌سازند و اطراف آن را نرده و پلکان می‌گذارند. به اطلاح بنایان بعد از پایان سفت کاری عمارت، خانه را می‌پوشانند، به صورتی که پشت و بام آن سرازیر باشد، به طوری که نتوان روی آن راه رفت.» نویسنده در این قسمت با اشاره به استفاده از شیوه فوق در فرانسه می‌نویسد: « غالبا پشت بام‌های مملکت فرانسه شیروانی شکل است و برای آنکه مخاطب سخنش را بهتر متوجه شود از شکلی نیز استفاده می‌کند.»
در شماره بعد نیز مقاله ادامه یافته و نویسنده به دیگر مراحل می‌پردازد که بخشی از آن چنین است: پس از پوشش خانه کارهای عمده آن به اتمام رسیده است، ولی هنوز خیلی طول دارد تا قابل‌سکنی شود. در این موقع نجارها پنجره‌های آن را آورده و در چهار چوب‌هایی که بنا نصب کرده بود قرار می‌دهند. درها را گذاشته بعضی از قطعات دیوار را که لازم است از تخته‌های نازک می‌پوشانند.
ادامه دارد ...