تعطیلات اقتصادی - ۲۹ تیر ۹۱

تاثیر تعطیلات بربهره‌وری
سیدمحمدهادی موسوی
mousavi@seisco. org
چندی است بحث بر سر کاهش یا افزایش تعطیلات در ایران اوج گرفته است. موافقان و مخالفان افزایش تعطیلات هر کدام استدلال‌هایی را ذکر می‌کنند.

موافقین افزایش تعطیلات که عمدتا دولتی‌ها هستند، افزایش نشاط، امید و زمان استراحت را مدنظر قرار می‌دهند و مخالفین معتقدند که کار و تلاش بیشتر لازمه برون‌رفت از شرایط فعلی اقتصادی است. همچنین مخالفین معتقدند که ایران جزو کشورهایی است که بیشترین تعطیلی را در دنیا دارند و این برای ما به عنوان کشوری در حال توسعه مناسب نیست.

تاثیر تعطیلات بربهره‌وری
سیدمحمدهادی موسوی
[e-mail]
چندی است بحث بر سر کاهش یا افزایش تعطیلات در ایران اوج گرفته است. موافقان و مخالفان افزایش تعطیلات هر کدام استدلال‌هایی را ذکر می‌کنند.

موافقین افزایش تعطیلات که عمدتا دولتی‌ها هستند، افزایش نشاط، امید و زمان استراحت را مدنظر قرار می‌دهند و مخالفین معتقدند که کار و تلاش بیشتر لازمه برون‌رفت از شرایط فعلی اقتصادی است. همچنین مخالفین معتقدند که ایران جزو کشورهایی است که بیشترین تعطیلی را در دنیا دارند و این برای ما به عنوان کشوری در حال توسعه مناسب نیست. در مقابل موافقین معتقدند که اتفاقا ایران جزو کشورهای دارای کمترین روزهای تعطیل است و گزیری از افزایش تعطیلات نداریم! (۱)
فارغ از درستی یا نادرستی استدلال طرفین شاید بتوان گفت که هر دو طرف اذعان دارند که تعطیلات باید ساماندهی شود. یکی از طرح‌هایی که اخیرا مطرح شده، در نظر گرفتن دو روز در هفته به‌عنوان تعطیلات آخر هفته است. گرچه جزئیات این طرح به صورت کامل بیان نشده، لکن آنچه شنیده می‌شود این است که تعدادی از روز‌های تعطیل مذهبی و ملی کم شده و به جای آن تعطیلات آخر هفته به دو روز افزایش یابد؛ گرچه در حال حاضر در تهران، روال حاکم بر مراکز آموزشی و بخش‌های مدیریتی واحد‌های صنعتی نیز همین است. این طرح که گویا اجرای آن با تعطیلی مدارس در روزهای پنج‌شنبه شروع شده، مخالفت اقتصاددانان مجلس را نیز به خود دیده است. بدیهی است که ایده‌آل‌ترین طرح آن است که تعطیلات، مشخص و از پیش تعیین شده باشد، چرا که فعالان اقتصادی و حتی کارکنان دولت می‌توانند با برنامه‌ریزی حداکثر استفاده را از آن تعطیلات ببرند. بیشترین تعطیلات کشور ما مربوط به مناسبت‌های مذهبی است که با توجه به حساسیت‌هایی که در این زمینه وجود دارد، امکان حذف همه آن‌ها وجود ندارد. به این ترتیب با حذف برخی تعطیلات مذهبی، تعطیلات آخر هفته افزایش می‌یابد، اما در هر صورت تعداد روزهای تعطیل در طول سال افزایش خواهد یافت.
جهت ارزیابی دقیق‌تر تاثیر تعطیلات بر رشد اقتصادی کشور‌ها باید به آمار و اطلاعات اقتصادی مراجعه نمود. شاید یکی از بهترین معیارها تولید ناخالص داخلی (GDP) کشور‌ها باشد. برخی از مخالفان طرح افزایش تعطیلات آخر هفته با یک حساب سرانگشتی استدلال می‌کنند که می‌توان تاثیر یک روز افزایش تعطیلات را از طریق تقسیم تولید ناخالص داخلی بر تعداد روزهای کاری به دست آورد. اگر تعداد روزهای کاری در ایران را ۲۹۰ روز در نظر بگیریم، با محاسبه طبق روش فوق، تعطیلی هر روز در حدود ۷/۱ میلیارد دلار کاهش GDP را به همراه خواهد داشت. اما به هیچ رو نباید از یاد برد که عوامل دیگری نیز در این میان دخالت دارند که در نظر گرفته نشده‌اند. باید توجه کرد که بخش عمده‌ای از تولید ناخالص داخلی به سه حوزه نفت، صنعت و معدن و کشاورزی بازمی‌گردد که تعطیلات رسمی تاثیر چندانی بر فعالیت آنها ندارد. بر اساس آمار ارائه شده در سال‌های اخیر سهم دو بخش نفت و صنعت و معدن در تولید ناخالص داخلی بین ۴۵ تا ۵۵ درصد بوده است(۲)و(۳). بنابراین می‌توان گفت که حتی اگر بخواهیم تنها در چارچوب روش فوق استدلال کنیم، زیان ناشی از افزایش یک روز تعطیلی، حداکثر کمتر از نیمی از مقدار محاسبه شده خواهد بود. از این رو نمی‌توان با یقین نتیجه‌گیری کرد که افزایش تعطیلات باعث کاهش پیشرفت اقتصادی می‌شود، چرا که در بخش عمده‌ای از اقتصاد کشور (صنعت و معدن، نفت و کشاورزی) تعطیلات رسمی تاثیر چندانی نخواهد داشت.
از طرف دیگر نتایج بسیاری موید تاثیر مثبت تعطیلات بر افزایش GDP کشورها است. به‌عنوان مثال بر اساس پژوهش‌های به‌عمل آمده در کشورهای توسعه‌یافته مشخص شده است که برخلاف تعطیلات طولانی‌مدت (بیش از یک هفته) که به کاهش بهره‌وری نیروی کار می‌انجامند، تعطیلات پایان هفته (2روز) تاثیر بسیار مثبتی در تجدید نیرو و روحیه شاغلان دارد و به همین خاطر افزایش تعطیلات می‌تواند باعث افزایش بهره‌وری شود. براساس این مطالعات، تعطیلات دو روز در هفته علاوه بر اثربخشی مثبت در بهره‌وری نیروی کار، در کاهش مصرف انرژی، کاهش آلودگی هوا، تحکیم پیوند خانوادگی، بهبود سلامت و نشاط شاغلین، پرداختن به ورزش و تفریح خانواده‌ها نیز تاثیر مثبت دارد(4). افزون بر این‌ها افزایش تعطیلات هدفمند می‌تواند موجب افزایش سفرهای توریستی نیز شود که خود می‌تواند به افزایش GDP کشورها بینجامد. نتایج ارائه شده توسط مرکز آمار فدرال آمریکا نشان می‌دهد که افزایش تعطیلات می‌تواند GDP را تا 5/3 درصد افزایش دهد(6). نتایج تحقیقات مشابهی در آلمان نیز نشان می‌دهد که به ازاء هر روز تعطیلی حدود 3/0 درصد افزایش در GDP مشاهده می‌شود(7). البته نباید از یاد برد که به خاطر مسائلی چون استفاده از خودروی شخصی در مسافرت‌ها و بالا بودن نرخ تصادفات در کشور و هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی آن‌ها و مسائلی دیگر از این دست، ممکن است افزایش مسافرت‌ها در ایران نتایج مشابهی به همراه نداشته باشد. کافی است که بدانیم بر اساس آمار سالانه 4 درصد از تولید ناخالص داخلی صرف هزینه‌های تصادفات جاده‌ای می‌شود(8).

برای آنکه بتوان تاثیر تعطیلات بر GDP را بهتر تحلیل کرد، باید مقایسه‌ای بین کشورهای جهان بر اساس روزهای تعطیل و GDP آنها صورت پذیرد. جدول۲ مقایسه‌ای است بین ایران و ۱۰ کشور اول دنیا از نظر اندازه GDP و تعداد روزهای تعطیل در سال. همانطور که مشاهده می‌شود، شاید نتوان رابطه‌ای منطقی بین GDP و روزهای تعطیل در سال پیدا کرد، چرا که عوامل موثر بر تولید ناخالص داخلی بسیار متنوع و فراوانند. همچنین در کشورها و فرهنگ‌های متفاوت، نقش عوامل مختلف نیز تغییر می‌کند. لکن نکته آشکار این است که تعداد روزهای تعطیل در سال نمی‌تواند محک مناسبی در محاسبه پیشرفت اقتصادی یک کشور باشد؛ همچنانکه ژاپن با ۱۲۰ روز تعطیلی توانسته GDP بیشتری در قیاس با کشورهایی مانند انگلیس و ایتالیا با روزهای تعطیلی کمتر داشته باشد. همین روند بین برزیل و روسیه و کانادا نیز برقرار است. همچنانکه گفته شد، شاید نتوان روندی منطقی بین روزهای تعطیل و GDP پیدا کرد، اما می‌توان به ساعت‌های مفید کار یا بهره‌وری در افزایش GDP توجه کرد. بر اساس آمار، کشورهایی که ساعت کار مفید بیشتری دارند، معمولا از GDP و بهره‌وری بیشتری نیز برخوردارند و این نکته‌ای نیست که بتوان به آسانی بر آن چشم بست.
نکته اساسی این است که عواملی مانند بهره‌وری، ساعت کار مفید، نرخ بیکاری، نرخ آزادی اقتصادی، موقعیت جغرافیایی و فرهنگ کار و تلاش و عواملی دیگر از این دست هستند که تولید ناخالص داخلی کشور‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهند. به عنوان مثال گرچه ایران کمترین روزهای تعطیل در بین کشورهای مذکور را داراست، اما هم تعداد ساعات کار مفید سرانه آن کمتر از 15 است و هم تولید ناخالص داخلی بسیار کمتری دارد.
نتایج یک تحقیق نیز که در سال ۲۰۰۹ توسط مجله بیزنس‌ویک منتشر شد، نشان می‌دهد که میزان تعطیلات رابطه منطقی با GDP کشورها ندارد، حال آنکه بهره‌وری کشورها می‌تواند GDP را به نحو چشمگیری افزایش دهد. در این تحقیق که توسط موسسه مرسر اروپا انجام گرفته، تعداد روزهای تعطیل در کشورهای اروپایی به طور میانگین ۴/۳۴ روز اعلام شده است که رقمی بالاتر را در مقایسه با ۲۵ روز در آمریکا نشان می‌دهد. لیتوانی با ۴۱ روز تعطیلی بالاترین تعداد روزهای تعطیل را دارد و فرانسه و فنلاند با ۴۰ روز تعطیلی در رتبه دوم قرار دارند. بررسی آمار تولید ناخالص داخلی کشورهایی چون بلژیک، هلند و لوکزامبورگ نشان می‌دهد که بازدهی کاری این کشورها از آمریکا فراتر رفته است؛ این در حالی است که این کشورها روزهای تعطیل بیشتری نسبت به آمریکا دارند و بازدهی‌شان طبق محاسبات تقریبا ۲ درصد بالاتر است. از این گزارش می‌توان نتیجه گرفت که حتی با افزایش تعطیلات به شرط فرهنگ‌سازی و افزایش ساعات کار مفید می‌توان نتیجه مطلوب‌تری نیز به‌دست آورد(۹).
از همه اینها که بگذریم، عوامل جغرافیایی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی هر جامعه می‌تواند در تاثیر‌گذاری تعطیلات نقش داشته باشد. به یاد دارم که در دوران دانشجویی با وجود آنکه روزهای پنج‌شنبه و جمعه روزهای تعطیل محسوب می‌شد و فرصت کافی جهت استراحت در اختیار دانشجویان و اساتید بود، لکن قریب به اتفاق اساتید و دانشجویان معتقد بودند که صبح شنبه انرژی و انگیزه کافی جهت شروع درس را ندارند و معمولا کلاس‌های صبح شنبه با اقبال مواجه نمی‌شد. حتی یکی از اساتید، شرط تدریس را نداشتن کلاس در صبح روزهای شنبه قرار داده بود! به همین خاطر شاید نتوان بر اساس این مثال یک قاعده کلی نوشت، لکن تجربه نشان داده که افزایش یا حتی کاهش تعطیلات بدون تغییر در فرهنگ کار و تلاش و افزایش بهره‌وری، نتیجه خوشایندی نخواهد داشت.

نتیجه‌گیری
1 براساس نتایج تحقیقات صورت گرفته در کشورهای مختلف، به شرط بهینه بودن بقیه شرایط، افزایش منطقی یا هدفمند کردن تعطیلات می‌تواند تاثیر مثبت اندکی در تولید ناخالص داخلی کشورها ایجاد کند؛ گرچه در این میان باید اثرات منطقه‌ای، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی نقاط مورد بررسی را نیز مد نظر داشت.
۲ تعطیلات بی‌رویه و غیرهدفمند می‌تواند تاثیرات منفی بر اقتصاد بگذارد که از جمله مهم‌ترین آنها بی‌انگیزه‌شدن فعالان اقتصادی است. تعطیلات زیاد می‌تواند روند مطلوب رشد اقتصادی را با چالش مواجه کرده و سرعت پیشرفت را کاهش دهد.
3 هدفمند کردن تعطیلات همراه با ارتقای فرهنگ کار و وجدان اجتماعی می‌تواند در درازمدت، انگیزه کار و تلاش را افزایش داده و تاثیرات مثبتی بر تولید ناخالص داخلی بگذارد.
۴ افزایش تعطیلات پایان هفته در ایران بدون افزایش بهره‌وری و ساعات کار مفید می‌تواند در درازمدت صدمات جبران‌ناپذیری را متوجه اقتصاد داخلی کند.

مراجع
1. روزنامه دنیای اقتصاد مورخ 13 آذرماه 1390
http://www.donya-e-eqtesad.com/Default_view.asp?@=۲۸۰۴۱۴
2. روزنامه دنیای‌اقتصاد مورخ 24 تیرماه 1391
http://www.donya-e-eqtesad.com/Default_view.asp?@=۲۹۸۷۶۴
‏3. http://www.jonbeshnet.ir/article
۴. سیدحسن هفده تن، طرح ملی ارتقاء بهره‌وری نیروی کار، دفتر مدیریت راهبردی توسعه منابع انسانی
‏5.Sangheon Lee, Deirdre McCann and Jon C. Messenger, Working Time Around the World, International Labour Organization, 2007
‏۶. WAINWRIGHT GREGORY YU, The Economics of Working Holidays, http://chinabusinessphilippines.com/index.php?option=com_content&vie
‏7. Amavilah, Voxi Heinrich, Holidays and the economic growth of Nations, Munich Personal RePEc Archive,2009
‏۸.http://asrekhodro.com/fa/news//bodyView
‏9. HYPERLINK "http://www.farsnews.com/printable.php?nn=8806030580" http://www.farsnews.com/printable.php?nn=8806030580