صدرا محقق
رضا منصوری، استاد دانشکده فیزیک دانشگاه صنعتی شریف است. او دکترای نجوم خود را در سال ۱۳۵۱ از دانشگاه وین در اتریش گرفته و از سال ۵۸ تا کنون عضو هیات علمی معتبرترین دانشگاه کشور است.

منصوری همچنین مجری رصد خانه ملی ایران و مدیرمسوول ماهنامه معتبر نجوم است که از سال ۱۳۷۰ تاکنون به صورت پیوسته منتشر می‌شود. با این پیشینه و موقعیت، می‌توان او را یکی از بهترین گزینه‌ها برای انجام گفت‌وگو در رابطه با موضوعی خرافی که به آسمان‌ها و نجوم مربوط است دانست. این موضوع شایعه‌ای است با عنوان «تاریکی سه روزه جهان» که این روزها در شبکه‌های اجتماعی، پیامک‌ها و ایمیل‌های بسیاری از مردم ایران دست به دست می‌چرخد. تولیدکنندگان و پخش‌کنندگان این شایعه در توضیح آن گفته‌اند: «دانشمندان آمریکایی پیش‌بینی تغییرات کائنات، خاموشی در کل کره زمین به مدت ۳ روز از تاریخ ۲۳ دسامبر ۲۰۱۲ کرده‌اند. این پایان جهان نیست، این هم‌ترازی جهان است، جایی که خورشید و زمین برای اولین بار هم‌تراز می‌شوند. زمین از وضعیت کنونی که بعد سوم است به بعد صفر تغییر کرده و سپس به بعد چهارم تغییر می‌کند. در این گذار جهان با تغییر بزرگی روبه‌رو می‌شود و ما جهان جدیدی را خواهیم دید. پیش‌بینی شده است که این ۳ روز تاریکی در روزهای ۲۳، ۲۴، ۲۵ دسامبر ۲۰۱۲ برابر با سوم تا پنجم دی ماه ۹۱ اتفاق می‌افتد. «آنها حتی مدعی شده‌اند» افرادی که از این موضوع ترس به دل راه دهند خواهند مرد» این شایعه همه‌گیر شده و معلوم نیست چند نفر آن را باور کرده و این روزها را در ترس از مرگ می‌گذرانند. مرگی که بر اساس این خرافه، چندان دور نیست و کمتر از ۲۰ روز دیگر سر می‌رسد. در این باره اما علم نجوم و دانشمندان آن چه می‌گویند؟ در ادامه، پاسخ‌های دکتر رضا منصوری را به پرسش‌هایی در این باره بخوانید:


آقای دکتر منصوری! حتما شما هم مانند بسیاری از مردم شایعه تاریکی جهان در روزهای سوم تا پنجم دی ماه را شنیده‌اید. گفته شده در این روزها خورشید و زمین برای اولین بار هم‌تراز می‌شوند و وقتی این اتفاق رخ دهد، زمین از وضعیت کنونی که بعد سوم است به بعد صفر تغییر کرده و سپس به بعد چهارم تغییر می‌کند. آیا این حرف‌ها مبنای علمی دارد؟


اگر ما منظومه شمسی را بر روی یک صفحه تصور کنیم، خورشید در وسط آن و دیگر سیارات از جمله زمین، زهره و بقیه تقریبا بر روی سطح این صفحه حرکت می‌کنند، اما همانطور که گفتم، این حرکت به صورت تقریبی در یک صفحه قرار می‌گیرد و اگر بخواهیم دقیق‌تر نحوه حرکت آنها را نگاه کنیم، سیارات به نسبت خورشید، در وسط صفحه کمی بالاتر یا پایین‌تر حرکت می‌کنند و هر از گاه حرکت آنها این صفحه فرضی را قطع می‌کند. این اتفاق در منظومه شمسی یک اتفاق کاملا معمول و عادی است. در خلال این حرکت‌ها نیز ممکن است گاهی همزمان دو یا سه سیاره که یکی از آنها زمین باشد در یک خط قرار بگیرند. اما این اتفاق تاثیر و نمود قابل لمسی بر زندگی بر روی کره زمین نخواهد داشت. البته این به معنای آن نیست که این رخداد هیچ تاثیری بر روی زمین ندارد، اما اثر آن چنان ضعیف و اندک است که کاملا قابل چشم پوشی است.
در رابطه با امواج و طوفان‌های خورشیدی هم گاهی شایعه‌هایی مشابه این ساخته می‌شود، آیا ممکن است طوفان‌های خورشیدی زمین را نابود کند؟
چنین حرف‌هایی هم فقط در حد شایعه و خرافات است، امواج الکترومغناطیسی که از طرف خورشید به زمین می‌رسند، گاهی شدت دارند و گاهی ضعف، اما ساکنان عادی کره زمین متوجه این تغییرات نمی‌شوند، مثل ارتباط‌های مخابراتی که قوی و ضعیف می‌شوند و گاهی ممکن است در خلال یک مکالمه تلفنی اختلال یا خش‌خشی ایجاد کند، اما این اتفاق‌ها آنقدر جزئی هستند که به چشم نمی‌آیند. اگر چه در این زمینه کشور ما ضعف دارد، اما امواج الکترومغناطیسی که از خورشید به زمین می‌آیند، در موسسات تحقیقاتی و خورشیدشناسی در سراسر دنیا به صورت دائمی و لحظه‌به‌لحظه پایش می‌شوند و دانشمندان آنها را بررسی می‌کنند. چنین رخدادهایی بیشتر برای علم و دانشمندان نجوم قابل بررسی و تجزیه و تحلیل است.


غیر از این دو مورد چه چیز دیگری در منظومه شمسی هست که ممکن است محملی برای تولید شایعه نابودی زمین شود؟
بله، خرده سیارک‌هایی که اطراف خورشید می‌چرخند، اینها ممکن است گاه مدارشان به زمین نزدیک شود، البته نزدیکی که می‌گوییم در مقیاس‌های چند میلیون کیلومتری از کره زمین است. حالا ممکن است یک مرکز یا موسسه علمی در مقاله‌ای علمی برای مخاطبان خود اعلام کند فلان خرده سیارک در فلان تاریخ به زمین نزدیک می‌شود، اگر کسی اخبار علمی مانند این یا مواردی را که در سوال‌های قبلی آمد، به صورت عامیانه منتشر کند و آن را به رخدادها و پیشگویی‌های خرافی که بین مردم رواج دارد متصل کند، نتیجه کار چیزی می‌شود شبیه همین شایعه تاریکی سه روزه جهان. افکار عمومی و مردم عادی هم به دلیل فضای هیجانی، بدون اینکه تحقیق کند، خبر آن را پخش می‌کنند. چنین رخدادهایی را هیچ فرد عادی نه متوجه می‌شود و نه حس می‌کند و فقط منجمان می‌توانند آن را رصد و بررسی کنند. این شایعات فقط از جنس خرافه و سوءاستفاده و مناسب محافل دور کرسی و محافل خاله زنکی است، اما به نظر من، رسانه‌ها باید به صورت جدی‌تر و بیشتر، بر خردورزی و خردگرایی تاکید کنند تا افکار عمومی کمتر به این شایعات توجه کند.
چندی پیش هم شایعه‌ای در کشور پیچید که در یک تاریخ خاص قرار است کمپانی پپسی کولا لوگوی خود را، با استفاده از لیزر، بر روی سطح کره ماه به نمایش بگذارد و مردم می‌توانند این رخداد را از زمین تماشا کنند. این شایعه هم به شدت جلب توجه کرد و بسیاری را فریب داد.
این شایعه هم از اساس بی‌پایه و بی‌بنیاد بود، متاسفانه، در هیچ جایی از جهان هم به اندازه ایران، مردم آن را جدی نگرفتند، در حالی که اجرای این کار با هیچ علم، منطق و عقلی سازگار نبود.
مساله این است که این شایعه با وجود فراگیری شدید تا قبل از فرارسیدن تاریخ موعود، هیچ رسانه یا نهاد و انجمن علمی، مانند انجمن‌ها و نشریه‌های نجوم و ... درباره آن مطلب یا موضعی نگرفته و واکنشی نشان نداده‌اند. گویا هم درباره امکان یا عدم امکان آن شک داشتند، اما در آن شب خاص، پس از اینکه لوگوی پپسی بر ماه دیده نشد، همه شروع به انتقاد و تمسخر مردمی کردند که آن را باور کردند. در حالی که قبل از آن هیچ‌کس درباره نشدنی و غیرعلمی بودن کار، چیزی به افکار عمومی نگفته بود. به نظر می‌رسد در زمینه اطلاع‌رسانی‌های این مدلی در ایران خلایی وجود دارد موافقید؟
بله، همینطور است، مشکل این است که رسانه‌ها و موسسات و انجمن‌های علمی چنین شایعاتی را جدی نگرفته و به آنها توجه نمی‌کنند. بقیه رسانه‌های عمومی کشور هم گویا جرات یا تمایل پرداختن به چنین موضوعی را ندارند؛ نتیجه این کار بسط و گسترش شایعات در افکار عمومی می‌شود.
آیا انجمن‌ها و موسسات علمی کشور که شما به آنها اشاره کردید و گاه از بودجه عمومی استفاده می‌کنند، به لحاظ قانونی، وظیفه ندارند در چنین موارد ورود کنند و به روشن‌سازی افکار عمومی اقدام کنند؟
به لحاظ قانونی، خیر، اما به اعتقاد من، به لحاظ وظایف قانونی، باید ورود کرده و نظر خود را اعلام کرده و مردم را آگاه کنند. رسانه‌های عمومی هم کمک نمی‌کنند، در صورتی که باید به سراغ افراد علمی رفته و از آنها در این رابطه پاسخ بخواهند و این موسسات و انجمن‌ها هم باید به صورت رسمی بیانیه داده و نظرات خود را در رابطه با موارد و شایعاتی که به حوزه آنها مرتبط است، پاسخ بدهند. اگر هم آنها به هر دلیلی به این موضوعات ورود نکرده و اعلام نظر نمی‌کنند، به نظر من، به علت ضعف و ناپختگی آنهاست که این مسائل را جدی نمی‌گیرند، چرا که در چنین موقعیت‌هایی می‌توانند خود را به افکار عمومی و مردم بیشتر بشناسانند.
غیر از این به نظر شما دلیل اینکه چنین شایعاتی نزد افکار عمومی مردم ما پذیرفته شده و ترویج می‌شود چیست؟
البته این نوع خرافات در همه جای دنیا مرسوم است، حتی در کشورهای صنعتی، در کشور ما اما بر خلاف تصور رایج و ادعاهایی که هست، به دلیل اینکه گسترش مفاهیم اولیه علمی خیلی ناقص است، شایعات اینچنینی جدی‌تر گرفته می‌شود. متاسفانه، این هم فقط مختص مردم عادی نیست، حتی بخش‌های زیادی از طبقه متخصص ما مثل پزشکان عمومی در زمینه علم مدرن بسیار خرافاتی می‌اندیشند. در ایران، ترویج علم بسیار بسیار ضعیف است. به اعتقاد من، اگر برای رفع این معضل بزرگ در آینده اقدامی نشود، تبعات آن بسیار سنگین خواهد بود و حتی توسعه کشور متوقف خواهد شد.


در این زمینه به نظر شما مردم بیشتر مقصر هستند یا متولیان امور که آگاهی‌های لازم را به مردم نداده‌اند؟
نمی‌شود گفت به صورت کامل مردم مقصر هستند یا مسوولان، این یک مساله دو سویه است، چرا که مسوولان باید در این زمینه به مردم آموزش می‌دادند و شرایط را برای یادگیری آنها فراهم می‌کردند. خود مردم نیز باید تقاضای خود را برای داشتن آگاهی ابراز کنند. می‌توان اینگونه گفت که از طریق دموکراسی و نهادهایی مانند مجلس و دولت و... مردم باید این خواست خود یعنی ترویج علم را از حاکمیت طلب کنند. با این حال چون در ایران این ارتباط قطع است، نتیجه کار هم چنین می‌شود. در کشورهای پیشرفته و آمریکا پروژه‌های بزرگ علمی موظف هستند، بخش زیادی از بودجه خود را صرف ترویج علم کرده و مردم را آگاه کنند. سازمان‌ها و انجمن‌های علمی هم باید به سراغ مردم بروند و علم را ترویج کنند. بالارفتن سطح آگاهی مردم در زمینه علم به نفع همه است، هم به نفع مردم و هم به نفع آرامش ذهنی مدیران.
نقش دولت به عنوان دستگاه اصلی اجرایی کشور در این زمینه چیست؟
من معتقدم در رابطه با ترویج علم، نقش اصلی بر عهده دولت است، دولت باید دستگاه‌های اجرایی را در زمینه ترویج علم حمایت کند و از آنها برای آگاه‌سازی مردم درباره علم برنامه و اقدام عملی بخواهد، اما در شرایط کنونی، از نظر من چیزی که در کشور کم وجود دارد ترویج علم است.
به تاریخ که نگاه می‌کنیم زمانی در ایران، در حوزه نجوم و دانش ستاره‌شناسی دانشمندان بسیار صاحب نامی بود، به نظر شما به عنوان فردی که هم‌اکنون در زمینه نجوم فعالیت می‌کنید، آیا ما نسبت به آن دوره‌های تاریخی پیشرفت کرده‌ایم یا پس رفت؟
ما در زمینه دانش نجوم و ستاره‌شناسی، به خصوص در زمان پس از ورود اسلام به ایران، بدون هیچ شکی قدرت اول دنیا بودیم، عبدالرحمان صوفی، ستاره‌شناس نامدار ایرانی، سده چهارم که در فارس می‌زیست و حاکمان آل بویه برای استفاده از دانش او رصدخانه بزرگ شیراز را برایش ساختند، کتاب معتبر او با نام «رصد الکواکب» به قدری دقیق است که هنوز اندازه‌گیری‌های آن معتبر است. همچنین در مراغه، خواجه نصیرالدین طوسی رصد خانه‌ای ساخته بود که براساس اسناد تاریخی، 400 منجم در آن کار می‌کردند.
هم‌اکنون در ایران چه تعداد منجم داریم؟
الان قطعا تعداد منجمان ما کمتر از 10 نفر است.
پس به نظر می‌رسد به نسبت آن دوران به شدت پس‌رفت داشته‌ایم، درست است؟
از زمان خواجه نصیر که هیچ، قطعا از زمان عبدالرحمان صوفی و آل بویه هم وضعیتمان ضعیف‌تر است. در آن زمان منجمانی از سراسر دنیا از چین، اروپا، اتیوپی، شام و دیگر کشورها برای آموزش به ایران می‌آمدند. حتی چینی‌ها رصدخانه بزرگ پکن را با کپی‌برداری از رصد خانه مراغه ساخته‌اند.
وضعیت آینده ایران را به زمینه علم نجوم چگونه می‌بینید، آیا امیدی به آینده و پیشرفت در این علم داریم؟
اگر رصدخانه ملی کشور که در دست اجراست، به بهره برداری برسد و دولت حمایت‌هایی را که وعده داده انجام دهد، قطعا، در آینده حرف اول را در زمینه نجوم در منطقه خواهیم زد. این پروژه به صورتی امیدبخش در حال پیش‌روی است.
وضعیت کشورمان در منطقه و در میان کشورهای همسایه و نزدیک چگونه است؟ ما بهتریم یا آنها؟
الان همه از ما بهتر هستند. آذربایجان، ترکیه، عراق، هند، لیبی و... حرف‌های بسیاری در زمینه دانش نجوم برای گفتن دارند. در ایران امید ما به راه‌اندازی رصدخانه ملی است. این رصدخانه بزرگ‌ترین تلسکوپ با قطر 3.4 متر دارد و در کوه «گرگش» از مجموعه کوه‌های کرکس در جاده قمصر به اصفهان واقع است.
راه‌اندازی رصدخانه‌ها و پیشرفت در زمینه نجوم، چه منفعتی برای کشورها دارد که برای پیشرفت در آن این همه هزینه می‌کنند، آیا نجوم تاثیر خاصی بر روی زندگی مردم دارد؟
نباید از علوم پایه انتظار نتیجه‌بخشی و نفع مستقیم برای جامعه داشت. اما می‌توان گفت جامعه‌ای پیشرفت می‌کند که اجازه شکوفایی به حس کنجکاوی مردم خود را می‌دهد. نجوم هم بهترین علم برای ارضای حس کنجکاوی است. پیشرفت در نجوم موتور محرک در بسیاری زمینه‌ها و از جمله صنعت می‌شود. اگر امکانات نباشد و هزینه صرف نشود تا به کنجکاوی‌های مردم در داخل کشور پاسخ داده شود و علم ترویج شود جامعه و افکار عمومی گرفتار شایعاتی مانند آنچه در این بحث مطرح شد نمی‌شود. علاوه بر این نیازی نخواهد بود که جیره‌خوار علم دیگر کشورها باشیم.
حالا بگذارید برای آخرین سوال دوباره برگردیم به آسمان و کهکشان‌ها، خبری که این روزها بحث روز شده فقط یک شایعه بود، اما آیا به صورت واقعی امکان دارد در آینده زمین یا منظومه شمسی به دلیل یک رخداد نجومی از بین برود؟
بله، در آینده احتمال برخورد یک ستاره با ستاره منظومه شمسی که خورشید است وجود دارد، این گونه اتفاق‌ها در دیگر کهکشان‌ها هم رخ می‌دهد و برخی کهکشان‌ها هم به سبب برخورد دو ستاره به وجود آمده‌اند. اما زمانی که برای این اتفاقات پیش‌بینی می‌شود در مقیاس‌های چند میلیارد سال آینده است، مثلا ما می‌دانیم که در حدود 4 تا 5 میلیارد سال آینده خورشید آنقدر بزرگ می‌شود که منفجر خواهد شد و با این اتفاق، سیارات و از جمله زمین از مدار به بیرون پرت خواهند شد و همه جزئیات این منظومه به هم خواهد ریخت.