برای زلزله آماده‌ایم؟
کامبد امینی حسینی دانشیار پژوهشکده مدیریت خطرپذیری و بحران پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی چندی است که به سبب رخداد زمین‌لرزه‌های متعدد در بخش‌هایی از کشور به خصوص در محدوده دهلران موضوع خطر زلزله بار دیگر مورد توجه عموم قرار گرفته و حساسیت‌های زیادی را برانگیخته است. جدای از سوء‌استفاده‌هایی که از این موضوع شده و شایعات متعددی که در این حوزه در روزهای اخیر طرح شده است (که اغلب پایه و اساس علمی قابل اتکایی نیز ندارند)، ایجاد چنین حساسیت‌هایی در جامعه می‌تواند مفید بوده و زمینه‌های لازم برای توجه به مقوله کاهش خطرپذیری لرزه‌ای را در بین مردم و مسوولان فراهم آورد.
کامبد امینی حسینی دانشیار پژوهشکده مدیریت خطرپذیری و بحران پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی چندی است که به سبب رخداد زمین‌لرزه‌های متعدد در بخش‌هایی از کشور به خصوص در محدوده دهلران موضوع خطر زلزله بار دیگر مورد توجه عموم قرار گرفته و حساسیت‌های زیادی را برانگیخته است. جدای از سوء‌استفاده‌هایی که از این موضوع شده و شایعات متعددی که در این حوزه در روزهای اخیر طرح شده است (که اغلب پایه و اساس علمی قابل اتکایی نیز ندارند)، ایجاد چنین حساسیت‌هایی در جامعه می‌تواند مفید بوده و زمینه‌های لازم برای توجه به مقوله کاهش خطرپذیری لرزه‌ای را در بین مردم و مسوولان فراهم آورد.
شکی نیست که به سبب موقعیت ویژه زمین‌شناختی ایران، دیر یا زود زلزله‌ای ویرانگر بار دیگر بخش‌هایی از کشور را تحت تاثیر قرار خواهد داد. آنچه به صورت میانگین تاکنون مشاهده شده، رخداد یک زلزله با بزرگای بالای۶ در هر سال و بالای ۷ در هر ده سال بوده است. در مواقعی که این زلزله‌ها در مراکز جمعیتی رخ داده‌اند، اغلب منجر به نتایج فاجعه بار شده‌اند، که از آن جمله می‌توان به زمین‌لرزه‌های بوئین‌زهرا (۱۳۴۱)، طبس (۱۳۵۷)، منجیل (۱۳۶۹) و بم (۱۳۸۲) اشاره کرد که صدمات اجتماعی و اقتصادی جبران‌ناپذیری را به کشور وارد کرده‌اند.
البته در سال‌های اخیر اقدامات زیادی در سطوح مختلف حاکمیتی تا مردمی برای مواجهه با زلزله‌های احتمالی آینده صورت گرفته است که از آن جمله می‌توان به تدوین سیاست‌های کلی نظام برای پیشگیری و کاهش اثرات سوانح یا توجه به ارتقای ایمنی در برابر زلزله در اسناد بالادستی نظام و برنامه‌های پنج ساله کشور و حتی ایجاد سازمان مدیریت بحران کشور اشاره کرد. هر چند به‌رغم این تحولات هنوز اقدامات زیادی در راستای کاهش اثرات زلزله باید برنامه‌ریزی و اجرا شوند تا امکان دستیابی به کشوری ایمن در برابر زلزله تا افق چشم انداز جمهوری اسلامی ایران (سال 1404) فراهم شود. برخی از این اقدامات در حوزه نهادهای حاکمیتی نظیر دولت و شهرداری‌ها قرار دارند و بخش عمده‌ای نیز در حوزه اقدامات مردم محور می‌باشند.
نقش مردم در کاهش خطرپذیری زلزله
در واقع برخلاف آنچه بیشتر مردم تصور می‌کنند، کاهش اثرات زلزله تنها محدود به انجام اقدامات سخت‌افزاری و پرهزینه نظیر مقاوم‌سازی ساختمان‌ها نیست و روش‌های دیگری نیز در کنار مباحث مربوط به ایمنی ساخت و ساز وجود دارند که می‌توانند در حوزه فعالیت‌های مردمی تعریف و اجرا شوند. این اقدامات امروزه در بسیاری از کشورهای در معرض خطر زلزله به اجرا گذاشته شده‌اند و با استفاده از ظرفیت‌های مردمی آمادگی نسبی برای رویداد زلزله‌های احتمالی در سطح محلات شکل گرفته است.
به صورت اجمالی مهم‌ترین اقداماتی را که توسط مردم و تشکل‌های مردمی در این حوزه قابل اجرا است می‌توان در سه دسته زیر تقسیم‌بندی کرد:
ارتقای آموزش و آگاهی عمومی از خطر زلزله و راه‌های مقابله با اثرات آن
ارائه اطلاعات صحیح و کاربردی به اقشار مختلف مردم در خصوص اهمیت استحکام بنا در حفظ جان اعضای خانواده، نحوه مقاوم‌سازی اجزای غیرسازه‌ای در داخل منازل و محل کار (نظیر نحوه استقرار و ثابت نمودن اثاثیه)، نحوه و مکان‌های مناسب برای پناه‌گیری هنگام رخداد زلزله، نحوه امدادرسانی به اعضای خانواده و اهل محل در زمان رخداد زلزله و پس از آن، اقدامات لازم برای کاهش خطرات ثانویه نظیر مقابله با آتش‌سوزی ناشی از زلزله، نحوه مشارکت در فعالیت‌های واکنش اضطراری و اسکان موقت و بسیاری موارد دیگر از مهم‌ترین اقدامات حوزه آموزش عمومی محسوب می‌شوند. مردم می‌توانند در این حوزه‌ها اطلاعات و آموزش‌های لازم را با حداقل هزینه در مدت زمانی معقول کسب کنند و برای مواجهه با زلزله آماده شوند.
توسعه فعالیت‌های محله محور
ارتباط بین اعضای ساکن در یک محله یا مجموعه‌های مسکونی و استفاده از ظرفیت‌ها و تخصص‌های موجود در سطح محله اهمیت زیادی در کاهش ریسک زلزله و انجام اقدامات مرتبط با مدیریت بحران دارد. با ایجاد تشکل‌ها یا سازمان‌های مردم‌محور و حتی با استفاده از ظرفیت‌های موجود نظیر شورایاری‌ها، هیات‌های مذهبی، مساجد و سایر نهادهای مردم محور موجود می‌توان ایمنی سکونتگاه‌ها را تا حد زیادی ارتقا بخشید. از این ظرفیت همچنین می‌توان برای جلوگیری از ساخت‌و‌ساز غیرمجاز و غیر ایمن و نیز ارتقای ایمنی محلات (مثلا با ایجاد و تجهیز فضاهای تخلیه و امن) در جهت بهبود محیط زندگی در سطح محلی بهره‌برداری کرد. ایجاد بانک‌های اطلاعاتی در سطح محله برای کمک به یکدیگر در زمان بحران و ارائه کمک‌های لازم به آسیب‌دیدگان و بازماندگان در زمان بحران از دیگر مزایای بهره‌برداری از تشکل‌های محله محور برای کاهش ریسک زلزله محسوب می‌شوند.
انجام تمرین‌های دوره‌ای آمادگی و مقابله
در صورتی که اطلاعات و آموزش‌های مورد نیاز به صورت صحیح و نظام‌مند به مردم منتقل شوند و ظرفیت‌های موجود در سطح محلات نیز در این رابطه فعال شده باشند، لازم است تا با انجام مانورها و تمرین‌های دوره‌ای مردم را برای مواجهه با اثرات زلزله آماده‌تر کرد. تهیه نقشه نقاط خطرناک در سطح محلات، شبیه‌سازی اتفاقات احتمالی در زمان رخداد زلزله و انجام تمرین‌های لازم برای امداد و نجات از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند در ارتقای اثربخشی اقدامات ذکر شده در بندهای قبلی مثمر ثمر باشند.
هرچند که انجام اقدامات فوق نافی ضرورت مداخله دولت در کاهش ریسک زلزله نیست، لیکن در شرایطی که احتمال وقوع زلزله در کشور در هر لحظه دور از انتظار نیست، می‌توان با ارتقای آمادگی مردم اثرات زلزله‌ها را تا حد زیادی کاهش داد. چنین اقداماتی در حال حاضر حتی در کشورهای پیشرفته‌ای مانند ژاپن نیز به‌عنوان اولویت کاهش ریسک زلزله مطرح می‌باشند و با توجه به شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور می‌توان به اثربخشی چنین اقداماتی در ایران تا حد زیادی اطمینان داشت.
شکی نیست که به سبب موقعیت ویژه زمین‌شناختی ایران، دیر یا زود زلزله‌ای ویرانگر بار دیگر بخش‌هایی از کشور را تحت تاثیر قرار خواهد داد. آنچه به صورت میانگین تاکنون مشاهده شده، رخداد یک زلزله با بزرگای بالای۶ در هر سال و بالای ۷ در هر ده سال بوده است. در مواقعی که این زلزله‌ها در مراکز جمعیتی رخ داده‌اند، اغلب منجر به نتایج فاجعه بار شده‌اند، که از آن جمله می‌توان به زمین‌لرزه‌های بوئین‌زهرا (۱۳۴۱)، طبس (۱۳۵۷)، منجیل (۱۳۶۹) و بم (۱۳۸۲) اشاره کرد که صدمات اجتماعی و اقتصادی جبران‌ناپذیری را به کشور وارد کرده‌اند.
البته در سال‌های اخیر اقدامات زیادی در سطوح مختلف حاکمیتی تا مردمی برای مواجهه با زلزله‌های احتمالی آینده صورت گرفته است که از آن جمله می‌توان به تدوین سیاست‌های کلی نظام برای پیشگیری و کاهش اثرات سوانح یا توجه به ارتقای ایمنی در برابر زلزله در اسناد بالادستی نظام و برنامه‌های پنج ساله کشور و حتی ایجاد سازمان مدیریت بحران کشور اشاره کرد. هر چند به‌رغم این تحولات هنوز اقدامات زیادی در راستای کاهش اثرات زلزله باید برنامه‌ریزی و اجرا شوند تا امکان دستیابی به کشوری ایمن در برابر زلزله تا افق چشم انداز جمهوری اسلامی ایران (سال 1404) فراهم شود. برخی از این اقدامات در حوزه نهادهای حاکمیتی نظیر دولت و شهرداری‌ها قرار دارند و بخش عمده‌ای نیز در حوزه اقدامات مردم محور می‌باشند.
نقش مردم در کاهش خطرپذیری زلزله
در واقع برخلاف آنچه بیشتر مردم تصور می‌کنند، کاهش اثرات زلزله تنها محدود به انجام اقدامات سخت‌افزاری و پرهزینه نظیر مقاوم‌سازی ساختمان‌ها نیست و روش‌های دیگری نیز در کنار مباحث مربوط به ایمنی ساخت و ساز وجود دارند که می‌توانند در حوزه فعالیت‌های مردمی تعریف و اجرا شوند. این اقدامات امروزه در بسیاری از کشورهای در معرض خطر زلزله به اجرا گذاشته شده‌اند و با استفاده از ظرفیت‌های مردمی آمادگی نسبی برای رویداد زلزله‌های احتمالی در سطح محلات شکل گرفته است.
به صورت اجمالی مهم‌ترین اقداماتی را که توسط مردم و تشکل‌های مردمی در این حوزه قابل اجرا است می‌توان در سه دسته زیر تقسیم‌بندی کرد:
ارتقای آموزش و آگاهی عمومی از خطر زلزله و راه‌های مقابله با اثرات آن
ارائه اطلاعات صحیح و کاربردی به اقشار مختلف مردم در خصوص اهمیت استحکام بنا در حفظ جان اعضای خانواده، نحوه مقاوم‌سازی اجزای غیرسازه‌ای در داخل منازل و محل کار (نظیر نحوه استقرار و ثابت نمودن اثاثیه)، نحوه و مکان‌های مناسب برای پناه‌گیری هنگام رخداد زلزله، نحوه امدادرسانی به اعضای خانواده و اهل محل در زمان رخداد زلزله و پس از آن، اقدامات لازم برای کاهش خطرات ثانویه نظیر مقابله با آتش‌سوزی ناشی از زلزله، نحوه مشارکت در فعالیت‌های واکنش اضطراری و اسکان موقت و بسیاری موارد دیگر از مهم‌ترین اقدامات حوزه آموزش عمومی محسوب می‌شوند. مردم می‌توانند در این حوزه‌ها اطلاعات و آموزش‌های لازم را با حداقل هزینه در مدت زمانی معقول کسب کنند و برای مواجهه با زلزله آماده شوند.
توسعه فعالیت‌های محله محور
ارتباط بین اعضای ساکن در یک محله یا مجموعه‌های مسکونی و استفاده از ظرفیت‌ها و تخصص‌های موجود در سطح محله اهمیت زیادی در کاهش ریسک زلزله و انجام اقدامات مرتبط با مدیریت بحران دارد. با ایجاد تشکل‌ها یا سازمان‌های مردم‌محور و حتی با استفاده از ظرفیت‌های موجود نظیر شورایاری‌ها، هیات‌های مذهبی، مساجد و سایر نهادهای مردم محور موجود می‌توان ایمنی سکونتگاه‌ها را تا حد زیادی ارتقا بخشید. از این ظرفیت همچنین می‌توان برای جلوگیری از ساخت‌و‌ساز غیرمجاز و غیر ایمن و نیز ارتقای ایمنی محلات (مثلا با ایجاد و تجهیز فضاهای تخلیه و امن) در جهت بهبود محیط زندگی در سطح محلی بهره‌برداری کرد. ایجاد بانک‌های اطلاعاتی در سطح محله برای کمک به یکدیگر در زمان بحران و ارائه کمک‌های لازم به آسیب‌دیدگان و بازماندگان در زمان بحران از دیگر مزایای بهره‌برداری از تشکل‌های محله محور برای کاهش ریسک زلزله محسوب می‌شوند.
انجام تمرین‌های دوره‌ای آمادگی و مقابله
در صورتی که اطلاعات و آموزش‌های مورد نیاز به صورت صحیح و نظام‌مند به مردم منتقل شوند و ظرفیت‌های موجود در سطح محلات نیز در این رابطه فعال شده باشند، لازم است تا با انجام مانورها و تمرین‌های دوره‌ای مردم را برای مواجهه با اثرات زلزله آماده‌تر کرد. تهیه نقشه نقاط خطرناک در سطح محلات، شبیه‌سازی اتفاقات احتمالی در زمان رخداد زلزله و انجام تمرین‌های لازم برای امداد و نجات از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند در ارتقای اثربخشی اقدامات ذکر شده در بندهای قبلی مثمر ثمر باشند.
هرچند که انجام اقدامات فوق نافی ضرورت مداخله دولت در کاهش ریسک زلزله نیست، لیکن در شرایطی که احتمال وقوع زلزله در کشور در هر لحظه دور از انتظار نیست، می‌توان با ارتقای آمادگی مردم اثرات زلزله‌ها را تا حد زیادی کاهش داد. چنین اقداماتی در حال حاضر حتی در کشورهای پیشرفته‌ای مانند ژاپن نیز به‌عنوان اولویت کاهش ریسک زلزله مطرح می‌باشند و با توجه به شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور می‌توان به اثربخشی چنین اقداماتی در ایران تا حد زیادی اطمینان داشت.
ارسال نظر