ادامه تحصیل یا فرار از خدمت وظیفه ؟

یاسین سعیدی
کارشناس ارشد و فعال حوزه آموزش عالی

دوره سربازی در کشورمان اجباری است و به‏قول‏معروف شتری است که در خانه هر پسر جوانی باید بخوابد. این دو سال پرحاشیه و پرتنش، همیشه مخالفان و منتقدان زیادی داشته است و همواره راه‏های دور زدن و فرار از آن‏هم در بین جوانان و هم در بین خانواده‏ها و برخی مسوولین، پرطرفدار بوده است. اما نکته بسیار جالب و درعین‏حال تأسف‏بار این است که خیلی‏ها هم به خاطر ترس از خدمت سربازی، با ادامه درس خواندن و رفتن به مقاطع تحصیلی بالاتر، تلاش می‏کنند تا رفتن به سربازی را عقب بیندازند، بلکه راه‏حلی پیش پای آن‏ها گذاشته شود. نکته ذکرشده از چند بعد قابل بررسی است: 1-چرا دانشجویان برای فرار از خدمت سربازی به سمت تحصیل در مقاطع بالاتر روی می‏آورند؟ 2-آیا کسی به فکر هدر رفتن انرژی و توان فکری و روحی و نیز استعدادها و قابلیت‏های این گروه از افراد هست؟ 3-آیا آموزش عالی با سازمان نظام‏وظیفه در ارائه راهکار برای حل این معضل تعاملات لازم را دارند؟برای بررسی این چالش بهتر است ابتدا به هر دو متغیر اصلی یعنی خدمت سربازی و آموزش عالی پرداخته شود و درنهایت صدمات بعضا جبران‏ناپذیری که این گروه از افراد خواسته یا ناخواسته به خود و نظام آموزش عالی وارد می‏کنند مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

　

خدمت سربازی

قانون رسمی خدمت سربازی از سال 1304 به تصویب رسید. بر این اساس خیلی‏ها از این قانون به‏عنوان میراث رضاخانی یاد می‏کنند. برخی‏ها هم مخالف این نظر بوده و ادعا می‏کنند موضوع سربازی خیلی قبل‏تر از رضاخان تحت عناوین مختلف وجود داشت؛ اما به‏هرحال به شکل قانونی درآمدن و رسمی شدن قانون سربازی در کشورمان به دوره رضاخان برمی‏گردد. نوع نگاه‏ها به خدمت سربازی متفاوت است. یک نوع نگاه به این دوره این است که می گویند سربازی فقط این است که جوانان خود را به نیروهای مسلح کشور و با دریافت دفترچه اعزام به خدمت، دو سال وقت خود را بیهوده تلف کنند. دو سال بیهوده گذراندن از با ارزش‏ترین دوره‏های زندگی یک شخص، جمله‏ای است که طبیعتا از زبان خیلی‏ها شنیده می‏شود. بررسی این موضوع زمانی بارزتر و با اهمیت‏تر است که این چالش در میان فارغ‏التحصیلان آموزش عالی و با تخصص‏های مختلف مورد بررسی بیشتر قرارگیرد. این رویکرد در حال حاضر بیشتر رنگ واقعیت به خود گرفته و پادگان‏ها با تدارک برنامه‏های بی‏ارتباط به تحصیلات و عدم استفاده بهینه از تخصص دانشجویان و فارغ‏التحصیلان آموزش عالی دو سال از وقت این افراد را به هدر می دهند. نگاهی به اهم فعالیت‏های فارغ‏التحصیلان آموزش عالی در پادگان‏ها، به درک بهتر موضوع کمک می‏کند.

اهم فعالیت‏های فارغ‏التحصیلان آموزش عالی در پادگان‏ها

در سیستم کهنه و خاک خورده خدمت سربازی که با توجه به شرایط ۹۱ سال پیش طراحی شده است و شرایط زمان تصویب قانون خدمت اجباری در آن موثر بوده، (با توجه به بی‏سواد یا کم‏سواد بودن اکثریت مردم در آن زمان) تعریفی مشخص از جایگاه و نحوه به‏کارگیری سربازان تحصیل‏کرده در طول دو سال خدمت وجود ندارد. امروزه سیستم نظامی کشور با سیل عظیمی از فارغ‏التحصیلان متقاضی برای گذراندن خدمت سربازی مواجه است. سیستمی که می‏تواند با تعریف جایگاه مناسب برای این جوانان و بهره‏گیری از تخصصشان و با ارائه آموزش‏های مناسب برای آن‏ها، بستر مناسبی را هم برای ارتقای توانمندی‏های دانشجویان و هم برای پیشرفت کشور رقم بزند. آنچه امروزه در پادگان‏های نظامی در کشور در رابطه با سربازان تحصیل‏کرده به چشم می‏خورد، چیزی جز از بین رفتن دو سال از بهترین سال‌های عمر این جوانان نیست. بدین ترتیب که در طول روز سربازان بعد از اجرای مراسم‌های نظامی یا در کلاس‌های تکراری آموزش‏های رزم انفرادی (که مطالب این نوع رزم‏ها برای سربازان با سطح سواد کم تنظیم‏شده) گذران وقت می‏کنند و یا در آسایشگاه‏ها مشغول تنظیم دفاتر نگهبانی هستند.

در بهترین شرایط فارغ‏التحصیلان آموزش عالی در ارکان چهارگانه گردان‏ها برای انجام کارهای اداری و کاغذ پرکنی به‌کار گرفته می‏شوند.نوع نگاه دیگر به دوره سربازی، نگریستن به آن از منظر قانون است. دوره سربازی به‏صورت قانونی از سال 1304 اعمال شد. این قانون، هم در سال 64 و اصلاحیه آن در سال 90 در مجلس شورای اسلامی تصویب شده است. در بسیاری از کشورها افرادی وجود دارند که باید به‏نوعی در تامین امنیت کشور خود یا اقداماتی که برای کشور ضروری است شرکت داشته باشند، اگر نگاه ما از این منظر باشد که افراد وقتی به این سن می‏رسند برای اینکه حداقل وظیفه‏ای را که نسبت به‏نظام و ساختار حکومتی خود دارند بخواهند ادا کنند، بخشی از آن رفتن به سربازی است. نگاه سوم به سربازی نگاه سازندگی فرد جوانان است. گذراندن دوره سربازی نقش مهمی در سازندگی فرد جوانان ازنظر افزایش تجربه اجتماعی، نظم‏پذیری، استقلال فردی، مواجهه با چالش‏ها و... دارد. اما ذکر این نکته الزامی است که نوع نگاه‏های ارائه شده به خدمت سربازی، در افراد با تحصیلات کم و تحصیل‏کردگان متفاوت است. برای مثال می‏توان گفت فارغ‏التحصیلان آموزش عالی، نگاه سازندگی فردی در دوره خدمت سربازی را با توجه به تجربیاتی که در سال‏های فعالیت در آموزش عالی به دست می‏آورند، رد می‏کنند. به‏هرحال چیزی که مشخص است، نوع نگاه‏های متفاوت به دوره سربازی در بین افراد با تحصیلات پایین و تحصیل‌کردگان است.

آموزش عالی

هرساله جوانان مستعد بسیاری وارد مراکز آموزش عالی می‏شوند تا پس از طی دوره‏های آموزشی تعیین‏شده بتوانند مهارتی در زمینه رشته تحصیلی خود کسب کنند. در این میان دولت (در مفهوم عام) و دانشگاه‏ها (در مفهوم خاص) هزینه‏های زیادی برای هریک از دانشجویان متقبل می‏شوند. این موسسات انتظار دارند هر یک از این افراد پس از فراغت از تحصیل و با فراگیری تخصص‏های موردنیاز بازار کار و جامعه بتوانند گامی در جهت پیشرفت و توسعه‏یافتگی کشور بردارند. فارغ‏التحصیلان آموزش عالی به سه گروه تقسیم می‏شوند؛ گروه اول از دانشجویان پس از گذراندن چهار سال دوره کارشناسی به خدمت سربازی رفته و در پی گذراندن این دوره هستند. گروه دوم با ادامه دادن تحصیلات خود، رسیدن به رده‏های بالاتر مقاطع تحصیلی و موفقیت را جزو برنامه‏های خود قرار می‏دهند. اما گروه سوم که ضربه مهلکی خواسته یا ناخواسته هم به خود و هم به نظام آموزش عالی وارد می‏کنند کسانی هستند که برای فرار از دوره خدمت سربازی به اجبار به ادامه تحصیل روی می‏آورند تا بلکه در طی این مدت‏زمان از قانونی مبنی بر کاهش خدمت سربازی برای تحصیل‏کرده‏ها و یا بهره‏مندی از تخفیفات سازمان نظام‏وظیفه برای دانشجویان برخوردار شوند. گروه فوق که فقط برای فرار از سربازی به تحصیل روی می‏آورند یکی از مهم‏ترین دوره‏های زندگی خودشان را از دست داده و نیز برای آموزش عالی مفید واقع نمی‏شوند، همچنین این گروه از افراد در پایان تحصیلات خود، بدون فراگیری تخصص‏های موردنیاز (با توجه به عدم علاقه خود به درس و دانشگاه) برای گذراندن دوره سربازی بدون هیچ انگیزه و هدفی وارد مرحله جدیدی از زندگی خود می‏شوند.

حال سوال این است چه کسی در قبال این نوع افراد مسوول است؟ سخت‏گیری‏های نظام‏وظیفه و برخوردهای نامناسب با افراد تحصیل‏کرده و عدم بهره‏مندی از تخصص‏های این افراد؟ یا دانشگاه؟ و یا عدم برنامه‏ریزی صحیح جامعه برای این افراد؟ شاید هم بهتر باشد سوال اساسی را از این از افراد پرسید که آیا از دست دادن بهترین دوره زندگی که می‏تواند با فراگیری تخصص و مهارت‏های مختلفی برای افراد همراه باشد ارزش این را دارد که فقط برای مدت‏زمانی رفتن به سربازی عقب بیفتد و موقعیت‏های بهتر به وجود آمده از دست برود؟ به‏هرحال به نظر می‏رسد اجباری بودن خدمت سربازی مخصوصا برای فارغ‏التحصیلان آموزش عالی در رشته‏های مختلف که دو سال به‏دوراز تخصص‏ها و مهارت‏های فرا گرفته شده هستند اصلا مناسب به نظر نمی‏رسد و این مدت‏زمان نکات منفی بی‏شماری برای فارغ‏التحصیلان به دنبال دارد. ازجمله مهم‏ترین این نکات منفی عبارت است از: از بین رفتن هزینه‏های گزافی که جامعه و در رأس آن دانشگاه‏ها برای افراد متقبل شده اند، بی‏انگیزه شدن افراد، عدم به‌کار گرفتن تخصص‏ها و مهارت‏ها، بی‏انگیزگی افراد برای ادامه تحصیل، سرخوردگی و...در این میان نگاهی به آمار و ارقام 195 کشور جهان از لحاظ وضعیت نظام‏وظیفه گفته‏های فوق را تایید می‏کند: 1-کشورهایی که سربازی اجباری ندارند: 106 کشور، 53 درصد؛ 2-کشورهایی که سربازی اجباری یک‌ساله یا کمتر دارند: 25 کشور، 13 درصد؛ 3-کشورهایی که صرفا در امور مدنی یا به صورت نظامی غیرمسلح سربازی دارند: 7 کشور، 4 درصد؛ 4-کشورهایی که سربازی انتخابی دارند: 11 کشور، 6 درصد؛ 5-کشورهایی که مدت سربازی را به 18 ماه کاهش داده‏اند: 9 کشور، 5 درصد؛ 6-کشورهایی که از ترکیب نیروهای داوطلب و اجباری استفاده می‏کنند: 11 کشور، 6 درصد؛ 7-کشورهایی که سربازی اجباری بیش از 18 ماه، غیرانتخابی با به‏کارگیری در امور عملیاتی نظامی دارند: 26 کشور، 13 درصد. همچنین در جدول شماره 1 به آمار کشورهایی پرداخته شده است که خدمت سربازی را حذف کرده یا کاهش داده‏اند:

نگاهی به آمار و ارقام ارائه‏شده در جدول نشان می‏دهد که در اغلب کشورها خدمت سربازی یا از قانون کشورها حذف یا کاهش‏یافته است. اما در کشور ما همچنان این قانون پابرجاست و سربازان (چه افراد با تحصیلات عالی و چه افراد با تحصیلات پایین) با دریافت حقوق ماهانه بسیار پایین و عدم برنامه‏ریزی مناسب برای این دسته از افراد در جهت استفاده از قابلیت‏ها و توانایی‏ها شاهد از بین رفتن دو سال از بهترین دوره زندگی خود هستند. اگرچه در سال‏های اخیر افراد با تحصیلات آکادمیک با جذب در سازمان نخبگان و استفاده از طرح‌های پژوهشی در رشته تحصیلی از کاهش مدت‏زمان خدمت سربازی برخوردار می‏شوند اما محدودیت عضویت در این سازمان و بهره‏گیری از طرح‌های پژوهشی یکی دیگر از مشکلات سر راه فارغ‏التحصیلان آموزش عالی است. در این میان نباید همه نگاه‏ها معطوف به نیروهای مسلح در جهت استفاده از توانایی‏های فارغ‏التحصیلان شود، بلکه نهادها و سازمان‏های دیگر نیز می‏توانند با هماهنگی با نیروهای مسلح، در سازمان‏های خود از توانایی‏های افراد استفاده مفید به عمل آورده و پس از اتمام دوره سربازی این افراد در جهت جذب آنها اقدام نمایند. امیدواریم با تعامل بیشتر آموزش عالی و نظام‏وظیفه، تمهیدات مناسبی در جهت استفاده بهینه از توانایی‏ها و قابلیت‏های فارغ‏التحصیلان آموزش عالی به عمل آید.

در پایان لازم است از سربازان لیسانس یک پادگان آموزشی 05 کرمان یاد کنیم که در سانحه جاده سیرجان جان خود را از دست دادند. این عزیزان پس از فراغت از تحصیل با هزار امید و آرزو برای گذراندن دوره سربازی خود به‏صورت داوطلبانه راهی پادگان شده و دوره آموزشی خود را گذراندند. اما در بازگشت به خانه راه میانبر را انتخاب نموده تا زودتر به سرمنزل مقصود برسند. روحشان شاد و یادشان گرامی باد.

ادامه تحصیل یا فرار از خدمت وظیفه ؟