لیلا حامدی کارشناس ارشد برنامه‌ریزی توریسم تمایز قائل شدن میان گردشگری سلامت ودرمانی به‌خاطر اینکه از نظرمحصولات بازار هدف، مجموعه‌تاثیرات و مسائل اخلاقی با هم متفاوتند، دارای اهمیت ویژه‌ای است. «هندرسون»، گردشگری سلامت را متکی بر آب‌های معدنی، آب و هوای منطقه، خورشید و فعالیت‌های سرگرم‌کننده می‌داند، حتی زمانی که سلامتی هدف ثانویه در گردشگری باشد. «لاوس» نیز معتقد است که گردشگری سلامت فعالیتی تفریحی است که خارج از خانه انجام می‌پذیرد؛ با این شرط که یکی از اهداف انجام آن، بهبود و ارتقای سلامتی باشد. به عبارت دیگر گردشگری سلامت به معنای هر فعالیت تفریحی محور است که باعث از بین بردن استرس شده و همین رفع استرس باعث احساس آرامش و لذت بخش شدن فعالیت می‌شود، اما در گردشگری درمانی هدف اصلی گردشگر، درمان و معالجات درمانی است. بنابراین می‌توان گردشگری سلامت را انجام فعالیت‌های درمانی خارج از محل زندگی تعریف کرد؛ به شرط آنکه هدف اصلی سفر درمان باشد. عمده‌ترین دلیل ظهور و گسترش این نوع گردشگری تمایل گردشگران به انجام فرآیند درمان خویش در مکانی غیر از موطن خود توصیف می‌شود.


به‌طور کلی گردشگری سلامت را می‌توان در چند حوزه عمومی شامل گردشگری پیشگیرانه، گردشگری درمانی و گردشگری صحت تقسیم‌بندی نمود؛
گردشگری پیشگیرانه: در این نوع، گردشگر به‌منظور کم کردن وزن یا انجام فعالیت‌هایی برای حفظ سلامتی، رژیم غذایی و انجام برخی تمرین‌های خاص، سفر می‌کند.
گردشگری درمانی: مسافر برای دیدن پزشک به مکانی خارج از منطقه زندگی خودش رفته تا به شیوه‌ای از درمان که در محل اقامت خود برای او ممکن نیست،
دست یابد.
گردشگری صحت: گردشگر به مکان یا مراکزی می‌رود که در آنجا مراقبت‌های ویژه‌ای از وی به عمل می‌آید یا از نظر بهداشت و حفظ سلامت، شهرت دارد و افراد برای گذراندن دوره نقاهت و بازپروری به آنجا مسافرت می‌کنند یا محیطی برای کاهش استرس است.


دلایل توسعه گردشگری درمانی
عوامل گوناگونی از جمله عوامل اجتماعی، جمعیتی، فرهنگی و اقتصادی در توسعه گردشگری درمانی نقش ایفا می‌کنند. از نظر اقتصادی، هزینه کمتر خدمات درمانی در مقاصد مختلف، انگیزه اصلی مسافران از سفر به این مناطق است. مقاصد ارزان‌تر شامل تعداد زیادی از کشورهای در حال توسعه یا کمتر توسعه یافته شامل، هند، تایلند و آفریقای جنوبی است که از جمله دلایل این تفاوت قیمت‌ها، دستمزد کم پزشکان و کادر پزشکی در این‌گونه کشورها است. در نمودار شماره(۱) به مقایسه قیمت خدمات درمانی در کشورهای مختلف پرداخته شده است.
دیگر عوامل توسعه گردشگری درمانی افزایش سن جمعیت، تغییر شیوه زندگی، درمان‌های جایگزین، زیرساخت‌های گردشگری و کمبود اعضا پیوندی هستند.
گردشگری درمانی در ایران
شواهد فراوانی از اهمیت آب‌های معدنی و گرم نزد ایرانیان وجود دارد. به‌ویژه دسته‌بندی‌های بوعلی سینا که این مناطق را به «آسایشگاه‌های معنوی، چشمه‌های درمانی و آب‌های گرم» تقسیم نموده و نحوه استفاده از هر دسته را مورد بررسی قرار داده است، نشان از اهمیت علمی این‌گونه مناطق نزد ایرانیان دارد. چشمه‌های معدنی مناطق مختلف ایران دارای بیش از 30 عنصر معدنی از قبیل منیزیم، پتاسیم، سولفور، کلسیم و... هستند و برخی از آنها از خواص رادیواکتیویته برخوردارند.
از دیرباز ساکنان کشورهای همسایه، به‌ویژه کشورهای حاشیه خلیج‌فارس برای برخورداری از خدمات پزشکی به دلایلی ازجمله قیمت‌های مناسب و ارزانتر، کیفیت بالای درمان در ایران نسبت به کشورهای منطقه، نبود برخی خدمات مانند درمان نازایی، پیوند اعضا به‌ویژه پیوند کلیه، حلزون گوش، قرنیه و کبد، رینوپلاستی (Rhinoplasty) و.... به ایران سفر می‌کردند. در سال ۱۳۸۳ شورای سیاست‌گذاری گردشگری سلامت در سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شکل گرفت، اما چنان‌که باید و شاید تاکنون در امر گردشگری تاثیر چندانی نداشته است.
حرکت «ستاد گردشگری سلامت» در سازمان میراث فرهنگی در دو مسیر جذب بیماران خارجی با تبلیغات وسیع و گسترده و سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف پژوهش و آموزش، ایجاد مراکز درمانی، کلینیک‌های مخصوص چک آپ، ایجاد مراکز مجهز اعم از مدرن و سنتی در محل چشمه‌های آبگرم و اطلاع‌رسانی مناسب بوده است.جدول شماره (1) پیش‌بینی توریسم سلامت ایران را در افق 1400 نشان می‌دهد.
باید توجه داشت که به علت تفاوت قیمت موجود بین خدمات پزشکی در ایران با سایر کشورها و ارزانتر بودن این قیمت‌ها در ایران، تمایل در بخش خصوصی رسمی و غیررسمی برای استفاده از این مزیت به وجود آمده است. از این رو افراد و شرکت‌های مختلفی اعم از گروه پزشکی و گردشگری یا سایر افراد، به صورت خودانگیخته در این مسیر وارد شده‌اند و بعضا بدون وجود نظارت یا استاندارد خاصی، گردشگران کشورهای همسایه، کشورهای اروپایی و آمریکایی را برای درمان به ایران می‌آورند. بسیاری از این گردشگران از ایرانیان مقیم خارج (ساکن اروپا و آمریکا) هستند.
هرچند آمار دقیقی در ایران در مورد گردشگری و به‌ویژه در بخش گردشگری درمانی وجود ندارد، اما در سال 1383 بیماران خارجی در حدود 12 هزار نفر بوده و در سال بعد بیش از 17 هزار گردشگر درمانی به ایران سفر کرده‌اند که بیشتر این گردشگران به دنبال جراحی قلب و جراحی پیوند اعضا بوده‌اند.


وضعیت موجود گردشگری پزشکی در ایران
چنانچه گفته شد، به نظر می‌رسد سالانه تعداد زیادی برای درمان وارد ایران می‌شوند، اما آمار دقیقی از ورود این گردشگران چه در مراکز درمانی خصوصی و چه مراکز درمانی دولتی وجود ندارد، اما براساس عوامل محرک این صنعت، ازجمله پایین بودن هزینه‌های درمان، امکان ارائه خدمات درمانی پیشرفته نظیر درمان‌های پیشرفته قلب و عروق، پیوند اعضا به‌ویژه پیوند کلیه، حلزون گوش، قرنیه و کبد، درمان بیماری‌های چشم، درمان‌های نازایی و جراحی‌های زیبایی به‌ویژه رینوپلاستی، پتانسیل بالایی برای جذب این‌دسته از گردشگران وجود دارد. از طرف دیگر با دستیابی ایران به درمان برخی بیماری‌ها با استفاده از سلول‌های بنیادی، روش‌های نوین درمان بیماری ایدز، ارائه درمان‌های جدید برای بیماری پای دیابتی و... موجب شده است که مجددا ایران از نظر درمانی، مورد توجه کشورهای منطقه و
جهان قرار گیرد.
ایران از نظر موقعیت جغرافیایی، تاریخ علم پزشکی، هزینه‌های پایین درمانی و کیفیت بالای خدمات، در بین کشورهای منطقه در جایگاه مناسبی قرار دارد. به علاوه ایران دارای 4551 آزمایشگاه، 3042 مرکز توانبخشی، 2293 مرکز رادیو لوژی و عکسبرداری و 7601 داروخانه است که به‌دلیل عدم برنامه‌ریزی بازاریابی و ساختاری توانایی جذب گردشگران را به دست نیاورده‌اند.
راهکارهای توسعه صنعت گردشگری درمانی در ایران
اکنون پس از بررسی فرصت ها، تهدید‌ها و نقاط قوت کشور در زمینه رشد گردشگری درمانی به چالش‌های آن اشاره خواهیم کرد. تحقیقی در سال 88-87 روی 17 نفر از مدیران (مدیر بیمارستان، مدیر ارتقای کیفیت و مدیر پرستاری)
در شهر تهران صورت گرفت. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که از نظر این مدیران مهم‌ترین عوامل موثر در ارتقای گردشگری پزشکی به ترتیب استراتژی توسعه زیرساخت عمومی (میانگین ۴۲/۸۱)، استراتژی توسعه منابع انسانی (میانگین ۷۸/۸۰)، استراتژی توسعه سیستم اطلاعاتی و بازاریابی (میانگین ۵۴/۷۶) و استراتژی توسعه محصول (میانگین ۸۵/۶۸) بوده است. در جدول شماره(۲) به نتایج این پژوهش اشاره شده است.


پیامدها و گسترش صنعت گردشگری پزشکی در ایران
گردشگری درمانی نیز همچون بسیاری از صنایع دیگر دارای پیامدهای مثبت و منفی گوناگونی است که لازمه دستیابی به گردشگری پایدار درمانی برنامه‌ریزی و مدیریت به‌منظور افزایش عملکرد مثبت و حذف یا کنترل پیامدهای منفی این شاخه از
گردشگری است. این پیامدها بر اساس جدول شماره (3) بررسی می‌شوند: (منبع: مرکز مطالعات مجلس، 1389)


چالش‌های پیش روی صنعت گردشگری پزشکی ایران
ایران برای حضور در صنعت گردشگری پزشکی با چالش‌های کلیدی متعددی روبه‌رو است که این چالش‌ها را نیز در قالب جدول شماره (4) بررسی کرده‌ایم.
با این‌همه ایران به‌زودی می‌تواند یکی از قطب‌های اصلی برای سفر گردشگرانی باشد که درمان خود را در دیار پارس جست‌وجو می‌کنند.