ضرورت حمایت از زعفران ایرانی
زعفران از دیرباز مهمان سفره ایرانیان بوده و در غم و شادی با آنها شریک بوده است.
این محصول که از گذشته تا حال به عنوان یکی از مهمترین و معدود کالاهای صادراتی غیرنفتی و مهمتر از همه انحصاری به شمار می‌آمده است، بنا بر آمار سالانه بیش از ۵۰۰ میلیون دلار ارز آوری دارد. زعفران علاوه بر ارزآوری مطلوب، قدرت اشتغال‌زایی بالایی نیز دارد و هم اکنون حدود ۸۰۰ هزار کشاورز در خراسان بزرگ تنها در بخش کشت و تولید این محصول فعال هستند و افراد بسیار دیگری در ۴۰۰ بنگاه اقتصادی مرتبط با زعفران مشغول به کار می‌باشند. امروزه چین، افغانستان و هند با استفاده از فناوری‌های نوین در کشت زعفران، توانسته‌اند در بهره‌برداری از این محصول به دستاوردهای مهمی دست یابند و خود را به عنوان رقیبی جدی در مقابل بازرگانان ایرانی معرفی کنند اما سوال اینجاست که ما برای حمایت و بهبود وضعیت زعفران ایرانی چه کرده‌ایم؟!
با آغاز آبان ماه و نزدیک شدن به زمان برداشت زعفران، بار دیگر مشکلات و ظرفیت‌های اقتصادی این طلای سرخ فام به محافل مختلف راه پیدا کرده است.

از سویی با توجه به قیمت بالای‌ این گیاه ارزشمند و امکان ارزآوری‌ بسیار زیاد آن برای اقتصاد کشور و از دیگر سو به دلیل تولید قریب به ۹۰ درصد زعفران جهان در ایران، این طلای سرخ در درآمدزایی و اشتغال آفرینی از اهمیت به سزایی برخوردار است. از همین رو در این گزارش، مشکلات پیش روی تولید و صادرات زعفران را در گفتگو با دو تن از کارشناسان و فعالان این حوزه مورد بررسی قرار می‌دهیم.
گیاه زعفران دارای ویژگی‌های خاصی است. نیاز به آبیاری محدود و پرورش در شرایط زیستی سخت از جمله ویژگی‌هایی می‌باشد که امکان کشت این محصول را در مناطق جنوبی خراسان فراهم کرده است. به دلیل ارزش بالای اقتصادی زعفران در حال حاضر زعفران‌کاری یکی از اصلی‌ترین منابع درآمدی مردم این منطقه به شمار می‌آید.
بطور متوسط، کشت هر هکتار زعفران در طول یک سال زراعی، ۲۷۰ نفر روز، کار تولید می‌کند که با توجه به سطح زیر کشت ۴۷۲۰۸ هکتاری این محصول در منطقه، سالانه بیش از ۷/۱۲ میلیون نفر روز کار ایجاد می‌گردد که نقش عمده‌ای در زندگی کشاورزان خراسان مرکزی و جنوبی دارد.
زعفران به عنوان گران‌ترین ادویه جهان جایگاه منحصر به فردی در میان محصولات کشاورزی و صادراتی ایران دارد. کاربردهای متعدد و فراوان زعفران و خواص دارویی و مصارف متنوع غذایی آن، ضرورت توجه ویژه‌ به مسائل تولید و صادرات زعفران را بیش از پیش روشن می‌سازد. سطح زیر کشت زعفران در سال‌های اخیر افزایش قابل توجهی یافته است و خوشبختانه زعفران ایران علاوه بر اینکه از نظر کمی درصد بالایی از تولید جهانی را تشکیل می‌دهد، از لحاظ کیفی (از جمله عیار بالا در رنگ‌دهی و طعم و عطر مطلوب) نیز از مرغوبیت زیادی برخوردار است، به نحوی که کیفیت مطلوب زعفران ایرانی باعث رونق صادرات این محصول به کشورهای مختلف جهان شده است. کشورهایی از جمله اسپانیا، امارات متحده، ایتالیا، چین، فرانسه، انگلستان، استرالیا، سوئد، عربستان سعودی، کویت و بحرین بزرگ‌ترین واردکنندگان زعفران ایران به شمار می‌آیند. متاسفانه هنوز میزان زیادی از زعفران ایران، به صورت فله به خارج صادر می‌شود و کشورهای اسپانیا و امارات با بسته‌بندی مناسب، زعفران ایرانی را با نام و برند خودشان روانه بازارهای بین‌المللی می‌کنند. در حالی که با یک سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی اقتصادی مناسب می‌توان تمام سود و ارزآوری زعفران را نصیب تولیدکنندگان ایرانی کرد.
مشکلات بخش تولید زعفران 
در راستای درک هرچه بهتر مشکلات موجود در بخش تولید این محصول، با دکتر محمود دانشورکاخکی، عضو هیئت علمی گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد گفت‌وگوی کوتاهی داشتیم. در ابتدای گفت‌وگو نظر ایشان را در رابطه با توجه ویژه دولت تدبیر و امید به بخش کشاورزی و اقدامات به عمل آمده در این زمینه که در گزارش اخیر دکتر روحانی از ۵۰ روز اول کاری دولت، نمود پیدا کرده بود، جویا می‌شویم که وی در این زمینه می‌گوید: در نگاه اول، مجموعه اقدامات و سیاست‌های اتخاذ شده در دولت تدبیر و امید، بیانگر این واقعیت است که خوشبختانه، در سه دهه گذشته برای نخستین بار، دولت بر اساس واقعیت‌های موجود و شرایط حاکم بر اقتصاد جامعه به برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری اقتصادی پرداخته است. توجه دولت محترم تدبیر و امید به بخش کشاورزی برای حل مشکلات ساختاری این بخش با استفاده از سیاست‌های کشاورزی مطلوب و متناسب همراه بوده است که اثرات مبارکی برای رفاه اقتصادی آحاد جامعه و استقلال اقتصادی به ارمغان خواهد آورد و دیگر کمتر شاهد پدیده‌هایی مانند بیکاری، نابرابری و فقر خواهیم بود.
این مدرس دانشگاه، در پاسخ به این سوال که کشاورزان در تولید زعفران با چه مشکلاتی مواجه هستند و دانشکده‌های کشاورزی تا چه حد توانسته‌اند در رفع مشکلات این حوزه مفید واقع شوند، می‌گوید: به اعتقاد من، بیشتر مشکلات کشاورزان در حوزه تولید زعفران، در مسائل اقتصاد تولید، بازار رسانی و بازاریابی ریشه دارد. زیرا، زعفران یک محصول سنتی، خاص و منطقه‌ای است و به دلیل ماهیت ویژه آن، استفاده از بسیاری از نوآوری‌های علمی در زمینه کشت و برداشت این محصول غیرممکن است. به عنوان مثال، برداشت مکانیکی با استفاده از ماشین، موجب شکست اجزاء و کاهش کیفیت این محصول می‌شود. دانشکده‌های کشاورزی و به ویژه دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد در حوزه مسائل فنی تولید، بهزراعی و فرآوری در بخش صنایع غذایی اقدامات علمی گسترده و تلاش‌های موثری انجام داده‌اند که به درستی به حوزه تولید منتقل شده است. اما متاسفانه دانشگاه‌ها تا کنون نقش موثری در حوزه اقتصاد تولید و بازاریابی زعفران ایفا نکرده‌اند.
وی در ادامه و در رابطه با تاثیر سیاست‌های کلان اقتصادی بر حوزه تولید زعفران می‌افزاید: در مورد سیاست‌های کلان اقتصادی برای این محصول باید گفت، در دولت گذشته طرح‌هایی در خصوص رفاه و افزایش درآمد تولیدکنندگان زعفران اتخاذ و اجرا شد که از جمله می‌توان به نقش اداره تعاون روستایی در خرید محصول اشاره کرد، اما متاسفانه به دلیل عدم تناسب‌ این سیاست‌ها و عدم شناخت دقیق مشکلات این محصول، اعمال سیاست‌های کالان دولت در این زمینه، آثاری منفی زیادی بر تولید و عرضه این محصول و درآمد کشاورزان و حتی صادرکنندگان زعفران داشته است.
دانشور کاخکی درباره رابطه میان صنایع فعال در بخش زعفران و نهادهای آموزشی کشور و اینکه آیا دانشگاه‌های ما برای افزایش بهره‌وری صنایع این بخش از ظرفیت‌های لازم برخوردار هستند یا نه، به خبرنگار دنیای اقتصاد می‌گوید:امروزه ارزیابی تمدن‌های اقتصادی جوامع بر پایه چگونگی و کم وکیف ارتباط بخش‌های مختلف اقتصاد (صنعت، کشاورزی و خدمات) با دانشگاه‌ها و مراکز علمی صورت می‌گیرد. در یک نگاه، در کشور ما این ارتباط و پیوند بین دانشگاه و مراکز تولیدی در تمام بخش‌ها یا بسیار ضعیف است، یا اصلا وجود ندارد. شایان ذکر است که هم مراکز و هسته‌های تولیدی ما این قابلیت، ظرفیت و نیاز را دارند و هم دانشگاه‌های ما چنین ظرفیت و نیازی را احساس می‌کنند، اما اینکه مشکل کجاست، به قدری تامل نیازمند است. به جرات می‌توان گفت که دانشگاه‌های ما در بعد نظری از گسترش و کیفیت بسیار خوبی برخوردار هستند، اما در زمینه بومی‌سازیِ بسیاری از یافته‌های علمی و تجاری‌سازی آنها و بطور کلی در زمینه کسب ثروت از مبانی علمی، چندان موفق نبوده‌اند و حتی شاید تلاش چندانی نیز در این زمینه انجام نداده‌اند. از سوی دیگر، بخش تولید نیز به مراکز علمی و دانشگاه‌ها اقبال چندانی نشان نداده است. هر چند که نمونه‌های نادری در زمینه همکاری بخش تولید و دانشگاه وجود دارد، اما متاسفانه پیوند این دو بخش فراگیر و همه جانبه نبوده است. در حوزه کشاورزی، با کمال تاسف باید گفت که ارتباط بخش تولید و دانشگاه بسیار ضعیف است. هر چند در زیربخش‌های تولید دامی و طیور یا صنایع غذائی این اتباط برقرار شده است، اما کافی به نظر نمی‌رسد. به اعتقاد من، ریشه مشکل را باید در مولفه‌هایی که موجب عدم انگیزه می‌شوند، جست‌وجو کرد.
وی در انتها به دستاوردهای مثبت بخش کشاورزی در حوزه زعفران اشاره می کند و معتقد است که توجه به این بخش می‌تواند موجب جلوگیری از مهاجرت بی‌رویه و تثبیت جمعیت روستایی شود و در صورت برخورداری از بازارهای هدف مطالعه شده، ارزآوری بالایی به دنبال خواهد داشت.
صادرات زعفران 
اشاره شد که یکی از عوامل اهمیت زعفران در اقتصاد کشور، ارزآوری بالای این محصول است که از طریق صادرات آن محقق می‌گردد. به همین منظور در ادامه این گزارش برای بررسی وضعیت صادرات این محصول و موانع پیش روی آن، با غلامرضا میری، رئیس هیئت مدیره اتحادیه صادرکنندگان زعفران ایران گفت‌وگو می‌کنیم تا در جریان وضعیت صادرات این محصول قرار بگیریم.
رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران ایران، در پاسخ به این سوال که چرا با توجه به تولید بیش از ۹۰ درصد زعفران جهان در ایران، اما همچنان اسپانیا تعیین کننده قیمت زعفران در جهان می‌باشد، می‌گوید: وجود تحریم‌ها، روابط خارجی و بین‌المللی نامناسب، هزینه‌های بالای حمل‌و‌نقل، حضور کشورهای ثالث در بازار زعفران و نوسانات قیمتی شدید در بازار این محصول، موجب کاهش نقش ایران در تعیین قیمت جهانی زعفران شده است. برای مثال کاهش ۵۰۰ هزار تومانی قیمت زعفران طی شنبه تا چهارشنبه گذشته، تاثیر منفی زیادی بر بازار جهانی این محصول داشت. با چنین شرایطی نمی‌توانیم در بازارهای جهانی که در سال ۱ یا ۲ درصد هم تورم ندارند، حرفی برای گفتن داشته باشیم.
میری در رابطه با مانع موجود بر سر راه صادرات این کالا به خبرنگار دنیای اقتصاد، چنین می‌گوید: یکی از مشکلات موجود، عوارضی است که برای صادرات زعفران توسط دولت اخذ می‌شود. به طور مشخص عوارض بسته‌های بیش از ۳۰ گرم، ۵ درصد بود که با روی کار آمدن دولت یازدهم، قانون آن لغو شد و انشاا... از هفته آینده اجرایی خواهد شد. از دیگر مشکلات صادرکنندگان زعفران، می‌توان به تصمیم وزارت امور اقتصاد و دارایی مبنی بر الزام به درج کد ملی کشاورزانی که زعفران آنان خریداری می‌شود، در دفاتر صادرکنندگان یاد کرد. از آنجایی که کشاورزان حاضر به دادن کد ملی خود به صادرکننده نیستند، در نتیجه صادرکننده دفاتری را به اداره دارایی تحویل می‌دهد که دارای کد ملی کشاورزان نیست و اداره دارایی نیز با رد این دفاتر، مالیات بیشتری برای صادرکننده تعیین می‌کند.
وی در پاسخ به این سوال که چرا بسته‌های زعفران بیشتر از ۳۰ گرم، در آن سوی مرزها مجددا بسته‌بندی شده و با نام و برند سایر کشورها به فروش می‌رسد، می‌گوید: تصور منتقدان و مسئولانی که سوال فوق را مطرح می‌کنند، این است که مصرف زعفران در آن سوی مرزها نیز مانند داخل ایران است، در حالی که در کشورهای خارجی از زعفران برای مصارف صنعتی استفاده می‌کنند. در نتیجه خرید بسته‌های ۱، ۲ یا ۵ گرمی زعفران برای صنعت‌گری که به ۴ یا ۵ کیلوگرم زعفران نیاز دارد، اصلا مقرون به صرفه نیست. به همین دلیل اگر برای جلوگیری از بسته بندی مجدد بسته‌های بالای ۳۰ گرم، محدودیت تجاری ایجاد کنیم، در واقع به قاچاق این کالا دامن زده‌ایم و زمینه‌ساز توجه واردکنندگان زعفران به سایر کشورهای تولیدکننده این محصول خواهیم شد، امری که با وجود برخی از محدودیت‌ها تا حدودی رخ داده و تولیدکنندگان جدیدی را وارد میدان رقابت با ایران کرده است.
میری در ادامه و در پاسخ به این سوال که چرا در ایران برای تولید محصولات صنعتی زعفران که موجب افزایش ارزش افزوده این کالا می‌شود، اقدامی صورت نگرفته است، می‌گوید: ما نیز بر این باور هستیم که در صورت ایجاد ارزش افزوده بیشتر بر روی زعفران، می‌توان به درآمد و اشتغال‌زایی بیشتری دست یافت، اما ما در ابتدای راه هستیم و در حال حاضر ظرفیت‌های لازم برای این کار را نداریم. زیرا، این کار به صنایعی چون داروسازی، شکلات‌سازی و کارخانجات ساخت انواع مختلف نوشیدنی‌ نیاز دارد.
وی در پاسخ به برخی انتقادها مبنی بر کیفیت بهداشتی زعفران ایران به خصوص در مرحله بسته‌بندی، چنین پاسخ می‌دهد: کیفیت زعفران ایرانی در تمامی فاکتورهای لازم به مراتب بالاتر از زعفران اروپایی است. میری در ادامه بر این مهم تاکید می‌کند که زعفران ما از لحاظ بهداشتی و بسته‌بندی هیچ گونه مشکلی ندارد و تمامی زعفران‌های صادراتی ما دارای نشان استاندارد ملی، استانداردهای اروپایی و استاندارد ایزو می‌باشند.
وی در ادامه و در رابطه با کشت زعفران در افغانستان، ضمن تایید اخبار مرتبط با قاچاق پیاز زعفران ایران به این کشور، به مقایسه بهره‌وری کشت زعفران در افغانستان و ایران می‌پردازد و متذکر می‌شود که بهره‌وری افغانستان در برداشت از هر هکتار بیشتر از ایران است.
رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران می‌افزاید: در حال حاضر کشاورزان ایرانی به طور میانگین از هر هکتار ۳ الی ۵/۳ کیلوگرم زعفران برداشت می‌کنند در حالی که در افغانستان، کشاورزان بین ۷ الی ۱۰ کیلوگرم زعفران از هر هکتار برداشت می‌کنند. دلیل این امر، این است که در ایران به جای افزایش بهره‌وری تولید، زمین‌های زیر کشت را افزایش می‌دهند و با این کار باعث هدر رفتن بسیاری از انرژی‌های صرف شده می‌شوند. وی در ادامه نوید می‌دهد که اگر طرح جامع زعفران که با رویکرد توجه به افزایش بهره‌وری تدوین شده است، تصویب و اجرایی گردد، تمامی مشکلات موجود در این حوزه برطرف خواهد شد.
وی در انتها با استقبال از همکاری با نهادهای آموزشی موجود در سطح کشور، به ظرفیت‌های اقتصادی کشت زعفران اشاره می‌کند و می‌گوید: در خراسان بزرگ، هم اکنون ۸۰۰ هزار کشاورز به کشت زعفران مشغول هستند. علاوه بر اشتغال‌زایی بالای زعفران در بخش کشاورزی، می‌توان به اشتغال‌زایی این محصول در سایر بخش‌ها از جمله بسته بندی، توزیع و ... اشاره کرد. در حال حاضر ۴۰۰ واحد عرضه کننده زعفران در کشور وجود دارد و از طریق صادرات این محصول سالیانه ۵۰۰ میلیون دلار ارز وارد کشور می‌شود.
در پایان 
با توجه به ظرفیت‌های اقتصادی زعفران چه در بخش تولید و چه در بخش کشاورزی و از سوی دیگر با توجه به ظرفیت‌های بالقوه موجود در فرآورده‌های صنعتی این محصول و ارزآوری بالای آن، باید توجهی بیش از پیش به این کالای صادراتی غیرنفتی داشت؛ تا علاوه بر موفقیت در بهره‌برداری هر چه بیشتر و ایجاد ارزش افزوده بر این محصول، بتوانیم انحصار خود را در این بازار استمرار بخشیم.