تهاتر نفت در برابر کالا به کجا می‌رسد؟
گروه نفت و پتروشیمی- نسیم علایی: در بحبوحه توافق موقت ژنو بین ایران و گروه 1+5 بر سر مساله هسته‌ای کشورمان، خبرگزاری رویترز طی گزارشی اعلام کرد که ایران و روسیه در حال مذاکره بر سر قراردادی هستند که براساس آن ایران طی 3 سال روزانه 500 هزار بشکه نفت به روسیه تحویل می‌دهد و در ازای آن از این کشور کالا دریافت می‌کند. در حالی که مقامات کشورمان در آن دوره اکیدا وجود چنین قراردادی را رد کردند، هر روز اخبار بیشتری در مورد جزئیات این قرارداد از سوی نشریات خارجی منتشر ‌می‌شد.
در ابتدا، انتشار این خبر ۳ واکنش متفاوت را از سوی ایران، روسیه و آمریکا در پی داشت. مقامات ایرانی با قاطعیت وجود هرگونه قراردادی را رد می‌کردند، به طوری که تنها یک روز پس از انتشار این خبر، اکبر نعمت اللهی، مدیر کل روابط عمومی وزارت نفت عقد هرگونه قرارداد و توافق‌نامه میان ایران و روسیه را برای معامله پایاپای نفت و کالا تکذیب کرد. وی در این زمینه گفت: «تاکنون هیچ گونه توافق‌نامه‌ای میان دو کشور انجام نشده است.»
مقامات روسی موضع متفاوتی در این باره داشتند. آنها بدون آنکه منکر وجود چنین قراردادی شوند اعلام کردند انعقاد و توافق بر سر هر قراردادی بین ایران و روسیه تا پایان مدت ۶ ماهه توافق ژنو اجرایی نخواهد شد. از آنجایی که روسیه جزو کشورهای شامل رژیم تحریم‌های نفت ایران (چین، هند، کره‌جنوبی، تایوان، ژاپن و ترکیه) نیست، مقامات این کشور معتقدند با انعقاد این قرارداد، روسیه ناقض تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران نمی‌شود.
اما آمریکا که نشریاتش هر روز جزئیات بیشتری از این قرارداد منتشر می‌کرد، با تاکید بر اینکه وجود مذاکرات بر سر این قرارداد کاملا قطعی است روی نقض تحریم‌ها توسط روسیه و توافق ژنو توسط ایران پا فشاری می‌کردند.
آن طور که به نظر می‌رسد گفت‌وگو بر سر قرارداد تهاتر نفت و کالا تنها درسطح مقامات بالای دو کشور صورت گرفته‌است، به طوری که یک منبع ناشناس در دولت روسیه در گفت‌وگو با روزنامه روسی «کامرسانت» تایید کرد که گفت‌وگوهایی بین مقامات ایران و روسیه انجام شده و ایده تبادل نفت و کالا در جریان اولین دیدار بین پوتین و حسن روحانی رئیس‌جمهور ایران که ماه سپتامبر گذشته در بیشکک انجام شد، مطرح شده است. پس از آن پیشنهاد‌های مشخصی توسط وزرای امور خارجه دو کشور به‌ویژه در جریان سفر «لاوروف» به تهران در ماه دسامبر مورد مذاکره قرار گرفته است.
انتشار این خبر در زمانی که ایران با کشورهای عضو گروه ۱+۵ به توافق نسبی دست پیدا کرده بود آن هم از طرف منابع آگاه روس در مطبوعات آمریکا، بیشتر نشان از سیاست خارجی روسیه در قبال توافق ژنو و بازی این کشور با کارت ایران در مقابل کشورهای غربی دارد. روسیه، به جهت اینکه از نظر جغرافیایی به منطقه خاورمیانه نزدیک است، سعی دارد نقش پررنگ‌تری نیز در منطقه داشته باشد و از این طریق بتواند امتیازاتی از کشورهای غربی برای خود بگیرد.
روسیه نشان داده با وجود همه چانه‌زنی‌هایی که با غرب بر سر مساله هسته‌ای کشورمان داشته نهایتا در این مورد همسو با سیاست‌های آمریکا عمل می‌کند. از سوی دیگر، روسیه نیمی از بودجه خود را از منابع نفت و گازش تامین می‌کند و بازگشت ایران به جامعه جهانی چندان برای این کشور خوش یمن نیست. ایران به دلیل اینکه بزرگ‌ترین منابع گازی دنیا را در دست دارد، همواره به عنوان یکی از گزینه‌های اصلی تامین گاز اروپا و جایگزین روسیه یا حداقل قدرت گازی به موازات این کشور مطرح بوده‌ است. در صورتی که تحریم‌های ایران برداشته و روابط بین‌المللی کشورمان با کشورهای اروپایی بهبود یابد، به‌طور قطع این کشورها با هدف تنوع در تامین منابع گازی خود با ایران وارد مذاکره خواهند شد و این موضوع از قدرت روسیه که در حال حاضر منبع بلا منازع تامین گاز اروپاست، خواهد کاست.
گذشته از اینکه ایران رقیب گازی روسیه است، در صورت توافق ایران با غرب و افزایش صادرات نفت کشورمان، روسیه باز هم بازنده توافقات هسته‌ای خواهد بود. زیرا با توجه به اظهارات وزیر نفت که نشان از افزایش مصرانه تولید نفت ایران دارد و همچنین اعلام جنگ قیمت در مجمع سالانه اوپک در صورتی که اعضای این سازمان برای نفت کشورمان جا باز نکنند، این احتمال وجود دارد که در صورت حصول توافق قطعی ایران و گروه۱+۵ قیمت نفت کاهش یابد و بودجه روسیه را که بر اساس نفت ۱۰۰ دلاری بسته شده‌، به چالش بکشد.
ابعاد اقتصادی تهاتر نفت و کالا بین ایران و روسیه
پیش‌تر جزئیاتی از چگونگی این قرارداد در نشریات منتشر شده است. بر اساس این گزارش‌های روسیه در قبال نفتی که از ایران دریافت می‌کند غذا، دارو و کالاهای صنعتی و ... در اختیار ایران می‌گذارد. اگر توافق ژنو به نتیجه برسد و تحریم‌ها از نفت ایران برداشته شود، روسیه با این قرارداد به یکی از بازیگران مهم عرصه صادرات تکنولوژی به ایران تبدیل می‌شود، از طرفی همه کارشناسان این حوزه متفق‌القول هستند که مدت‌ها طول می‌کشد که با برداشتن تحریم‌ها ایران بتواند صادرات نفت خود را به شکل قابل توجهی تغییر دهد. پس روسیه با بستن قرارداد تهاتر نفت با ایران مطمئن است قیمت نفت را چندان تغییر نخواهد داد؛ از سوی دیگر، پس از اینکه ایران از تحریم‌ها آزاد شود به بازار مهمی برای صدور کالاهای صنعتی و تکنولوژی تبدیل خواهد شد و به‌طور قطع شرکت‌های غربی مانند شل و توتال و انی و... برای ورود به این بازار جلوی صف ایستاده‌اند. روسیه با شروع مذاکرات بر سر این قرارداد پیشاپیش سعی در به دست آوردن این بازار مهم و پر سود دارد. این در حالی است که به گفته رئیس‌ اتاق بازرگانی ایران که طی هفته پیش با همتای روس خود دیدار داشت، اوج حجم مبادلات تجاری دو کشور رقمی بالغ بر ۳ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار بوده که در سال ۹۱ تحقق یافته است و از آن به بعد در اثر تحریم‌ها این رقم سیر نزولی داشته‌است. به گزارش «دنیای اقتصاد»، اگر ایران روزانه ۵۰۰‌هزار بشکه نفت ۱۰۰ دلاری به روسیه صادر کند، حجم مبادلات بازرگانی بین دو کشور طی یک سال به ۱۸ میلیارد دلار افزایش می‌یابد. این در حالی است که این میزان مبادلات تنها به واردات ایران از روسیه در قبال نفت اختصاص دارد.
روسیه با ۵۰۰ هزار بشکه نفت ایران
چه خواهد کرد؟
در حال حاضر روسیه با پیشی گرفتن از عربستان، بزرگ‌ترین تولید‌کننده نفت دنیا ‌است. حال سوالی که مطرح می‌شود این است که این کشور با این میزان نفت چه خواهد کرد؟ پاسخ به این سوال بیشتر در حد حدس و گمان مانده است و نظرات متفاوتی در باره آن مطرح می‌شود. بعضی کارشناسان بر این باورند که روسیه نمی‌تواند پاسخگوی تعهداتی باشد که اخیرا در قبال صادرات نفت به چین داده ‌است، بنابراین قصد دارد نفت ایران را به چین بفرستد. عده‌ای دیگر معتقدند که روسیه نفت خریداری شده از ایران را مانند نفت کشورهای آذربایجان و قزاقستان خریداری کرده و با مخلوط کردن با نفت اورال خود تحت عنوان نفت «اورال» به بازار اروپا عرضه می کند. اخیرا روس‌ها یک خط لوله جدید نفتی به نام «خط لوله دوستی یا دراژبا» طراحی و راه‌اندازی کرده‌اند که با بهره‌برداری دولت مسکو از این شاه لوله نفتی به عنوان طولانی‌ترین خط لوله نفت جهان، جا برای طلای سیاه روس‌ها در اروپا بیش از گذشته باز شده است.
سیاست روسیه در قبال ایران
پس از وقایع کریمه
اما پس از وقایع پیش‌بینی نشده کریمه واکنش به این قرارداد بیش از پیش بوی سیاسی به خود گرفته ‌است، به طوری که روسیه در حال حاضر با تاکید بیشتر بر این قرارداد سعی در نشان دادن استقلال خود از کشورهای غربی خصوصا آمریکا را دارد. این در حالی است که کار کشورهای غربی بسیار سخت‌تر و پیچیده‌تر از گذشته شده‌ است. غرب و روسیه که پیش از این با وجود اختلافات و جنگ‌های قدرت پس پرده، در قبال تحریم ایران نهایتا هم موضع عمل می‌کردند، اکنون به وضوح در مقابل هم قرار گرفته‌اند. روسیه بیشتر از قبل به دنبال متحدانی برای خود می‌گردد و ایران یکی از کشورهای تاثیرگذار در این زمینه است. زیرا با وجود تحریم‌های وضع شده علیه نفت ایران، تحریم منابع هیدروکربنی روسیه برای جوامع جهانی بسیار سخت یا حتی غیر‌ممکن است. در حال حاضر روسیه با جدیت نشان دادن بر سر انعقاد این قرارداد، بیش از آنچه که هست سعی دارد با برگ ایران روبه‌روی کشورهای غربی بازی کرده و اعمال تحریم‌های بیشتر و شدیدتر علیه خود را به تعویق بیاندازد.