نوید سهامی سهم ایران از بازار جهانی محصولات پتروشیمی نسبت به عوامل تولید قابل قبولی چون منابع نفت و گاز، نیروی کار ماهر و قدمت این صنعت در ایران (نسبت به بسیاری از کشورهای خاورمیانه و آسیا) ناچیز است. اگر اتیلن را به عنوان محصول پایه‌ مورد نیاز در صنایع پتروشیمی در نظر بگیریم، سهم ایران از تولید جهانی اتیلن حدود ۳ درصد (حدود پنج میلیون تن در سال) است. این در حالی است که عربستان با ۱۱ درصد سهم از تولید جهانی اتیلن فاصله‌ بسیار زیادی را با ایران و دیگر کشورهای منطقه برقرار کرده است و کشورهای تازه وارد به عرصه‌ صنعت پتروشیمی همچون قطر و امارات متحده‌ عربی با حدود ۱/۲ و ۳/۱ درصد از تولید جهانی اتیلن به صورت جدی در تعقیب ایران هستند. از سوی دیگر کره جنوبی و ژاپن به عنوان کشورهای وارد کننده‌ عمده نفت و گاز، به ترتیب ۴ و ۵ درصد از سهم تولید جهانی اتیلن را به خود اختصاص داده‌‌اند. واقعیت اینجا است که در سال‌های گذشته ما در رقابت با کشورهای حوزه خلیج فارس نتوانسته‌ایم مناسب عمل کنیم و فرصت‌های بسیاری را به آنها واگذار کرده‌ایم. لازم به یادآوری است که با راه‌اندازی پتروشیمی‌های شیراز و آبادان در دهه‌ ۴۰ شمسی (دهه‌ شصت میلادی) ایران اولین کشور منطقه بود که وارد عرصه پتروشیمی شد در حالی که عربستان در سال ۱۹۷۶ (با تاسیس SABIC)، قطر در سال ۱۹۸۱ (با راه‌اندازی QUAPCO)، بحرین در سال ۱۹۸۵ (با راه‌اندازی GPIC) و امارات متحده عربی در سال ۲۰۰۲ ( با راه‌اندازی BOROUGE) قدم به صنعت پتروشیمی گذاشتند. دلایل متفاوتی از جنگ تحمیلی و تحریم‌ها گرفته تا ناکارآمدی مدیریت دولتی، وجود داشت که ما نتوانستیم پیشتازی خود در این صنعت را در منطقه ادامه دهیم که جای بحث آن اینجا نیست اما آنچه امروز اهمیت دارد این است که مقدار تقاضا برای محصولات پتروشیمی مثل هر محصول دیگری در قیمت تعادلی در تراز معینی قرار می‌گیرد و عرضه‌ بیشتر تنها به سقوط قیمت‌ها و غیر اقتصادی شدن تولید می‌انجامد.

بنابراین زمانی که از عرضه‌ جهانی محصولات پتروشیمی در قیاس با دیگر کشورهای جهان (به خصوص کشورهای منطقه) عقب می‌مانیم در واقع بازار را از دست داده‌ایم و حتی با تکیه بر یارانه‌های دولتی (خوراک ارزان و ...) هم نمی‌توان وارد این بازار شد که البته با سپری شدن دوران طلایی درآمدهای نفتی چند سال گذشته و تشدید تحریم‌ها، امید به یارانه‌های دولتی نیز به واقعیت نزدیک نیست. پس واجب است با شناسایی فرصت‌ها و تهدیدهای موجود در بازار رقابتی جهان، خود را در مقابله با حضور قطب‌های جدید تولید محصولات پتروشیمی آماده کنیم وگرنه بار دیگر شاهد از دست رفتن بازارهای خود و به تبع آن کاهش رشد اقتصادی خواهیم بود.امروز کشورهای آسیای میانه در حال تبدیل شدن به منبع جدیدی از تهدید برای بازار محصولات پتروشیمی ما هستند که به ویژه در شرایط کنونی که محدودیت‌های بین‌المللی شرایط سختی را بر صنعت پتروشیمی ما حاکم کرده است، می‌تواند اثرات کوتاه مدت و بلند مدت جدی‌ بر سهم ما از بازار جهانی محصولات پتروشیمی داشته باشد.در حال حاضر کشورهای ازبکستان و قزاقستان با ظرفیت ۱۴۰ و ۱۳۰ هزار تن اتیلن در سال در مجموع ۲۷۰ هزار تن اتیلن در سال تولید می‌کنند که بر اساس پروژه‌های تعریف شده در سال ۲۰۱۶ به یک میلیون و ۴۲۰ هزار تن خواهد رسید. در مورد محصولات پلیمری، توجه به آمارهای ارائه شده در جدول همراه می‌تواند روشن کننده اوضاع باشد:

موارد زیر اهمیت حضور کشورهای آسیای میانه در صنعت پتروشیمی را پررنگ‌تر می‌کند:

۱- با توجه به سرمایه‌گذاری‌های خارجی و حضور شرکای مختلف از کشورهای روسیه، چین، ژاپن، عمان، ترکیه و غیره در پروژه‌های بالا، بی‌گمان سرعت تکمیل پروژه‌ها بیشتر و بازاریابی محصولات آن را آسان‌تر می‌کند.

۲- در حال حاضر عمده‌ سرمایه‌گذاری‌ها در این کشورها بر توسعه صنایع نفت و گاز متمرکز شده است پس طبیعی است با افزایش رشد در این قسمت و تولید خوراک لازم برای صنایع پتروشیمی، در آینده نزدیک شاهد واحدهای بیشتر پتروشیمی در این کشورها باشیم.

۳- با توجه به دسترسی این کشورها به خط راه‌آهن سراسری شوروی سابق و اتصال آن به راه‌آهن سراسری چین (از سمت غرب چین، شهر Huoerguosi)، حمل محصولات پتروشیمی آنها به بازار بزرگ چین که مقصد عمده محصولات پتروشیمی آسیا است، آسان‌تر می‌شود.

۴- همزمان با توسعه صنایع پتروشیمی، صنایع پایین‌دستی پتروشیمی (کیسه پلاستیکی، لوله و غیره) نیز در این کشورها در حال پیشرفت مداوم است که خود باعث کاهش صادرات این نوع محصولات از ایران به این کشورها خواهد شد.

۵- عمده‌ ظرفیت تولیدی محصولات پتروشیمی در این کشورها برای صادرات تخصیص یافته است. به عنوان مثال از ۹۰ هزار تن تولید پلی‌پروپیلن در کشور ترکمنستان، چیزی در حدود ۶۵ هزار تن آن صادر می‌شود که این تهدید مستقیمی برای صادرات محصولات پلیمری ایران خواهد بود.

۶- حضور متخصصان و مشاوران فنی خارجی، دسترسی به مواد شیمیایی اولیه (کاتالیست‌ها، افزودنی‌ها و...) و تجهیزات با کیفیت از تولید کنندگان معتبر جهانی و البته عزم راسخ در استفاده از اقلام با کیفیت در روند تولید؛ می‌تواند منجر به افزایش کیفیت محصولات پتروشیمی این کشورها در قیاس با ایران و به تبع آن واگذار کردن بازارهای حساس به کیفیت، به آنها شود.البته ما هنوز می‌توانیم به فاصله‌ زیاد ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی در ایران با این کشورها تکیه کرده و حضور آنها را کم اهمیت بشماریم ولی گذشته به ما آموخته است که دست‌ کم گرفتن رقیب در تولید عواقب جدی در برخواهد داشت. در این سال‌ها هر زمان با مساله رقابت در بازار محصولات پتروشیمی روبه‌رو شده‌ایم، بدون آنکه نسبت به انجام مطالعات کلان اقتصادی-استراتژیک اقدام کنیم، بلافاصله تعداد زیادی واحد پتروشیمی را به عنوان پروژه در شهرهای مختلف تصویب کرده و خیال خودمان را راحت کرده‌ایم. درحالی که بسیاری از این پروژه‌ها یا در حد یک مصوبه‌ کاغذی باقی مانده‌اند یا به علت کمبود خوراک در ظرفیت‌های بسیار پایین در حال فعالیت‌اند یا اگر هم فعال هستند در برخی موارد، جنبه‌ اقتصادی ندارند.امیدواریم این تهدید جدید این‌بار جدی گرفته شود و با انجام مطالعات اقتصادی و علمی لازم نسبت به نحوه‌ رویارویی با آن سیاست‌گذاری شود.

ماراتن خاورمیانه به نفع ایران؟