چشم‌‌‌انداز اجرایی پروژه خط‌لوله انتقال گاز ماورای افغانستان چگونه است؟
چالش‌های «تاپی» در سایه طالبان
بحران عدم‌مشروعیت بینالمللی طالبان، مشکلات اقتصادی ترکمنستان و روشن‌نبودن مسائل مرتبط به این پروژه در کنار اختلافات عمیق هند و پاکستان نیز این دیدگاه که خط‌لوله تاپی دست‌‌‌کم در آینده‌‌‌ای نزدیک به نتیجه روشنی نخواهد رسید را تقویت کرده است.
توافق طالبان و ترکمنستان بر سر تاپی
خط‌لوله انتقال گاز تاپی (TAPI) از ترکمنستان آغاز شده و پس از عبور از کشورهای افغانستان، پاکستان و سرانجام به هند می‌رسد. در واقع نام تاپی برگرفته از اولین حرف نام کشورهای عضو در این خط‌لوله است و همچنین به خط‌لوله ماورای افغانستان نیز معروف است. این خط‌لوله گاز طبیعی را از میدان گازی گالکنیش که یکی از ۵ میدان بزرگ گازی جهان در استان مرو ترکمنستان است را به هند منتقل می‌کند. ایده اولیه این طرح در دهه ۱۹۹۰ مطرح شد، اما مذاکرات جدی در سال ۲۰۰۳ و با حمایت بانک توسعه آسیایی (ADB) انجام شد. خط‌لوله تاپی با ظرفیت ۳۳ میلیارد مترمکعب، گاز را به ۳ کشور عضو انتقال خواهد داد و طبق قراردادی ۳۰ ساله میزان گاز ارسالی به این کشورها مشخص شده است. اخیرا هیاتی از طرف کشور ترکمنستان به‌منظور دیدار با دولت طالبان به کابل سفر کرد که مهم‌ترین هدف و نیت این سفر، مذاکره برای رویای کشور ترکمنستان یعنی تکمیل خط‌لوله تاپی بود؛ طرحی که تکمیل آن برای سال‌ها به درازا انجامیده است. رشید مردوف، وزیر امورخارجه ترکمنستان یکی از ارشدترین مقامات کشورهای آسیای‌مرکزی است که تاکنون به‌منظور دیدار با سران طالبان به افغانستان سفر کرده است. در روابط میان ترکمنستان و طالبان، مساله انرژی اهمیت کلیدی دارد؛ چرا‌که تنها صنعت قابل‌توجه کشور ترکمنستان، تجارت گاز است. در جریان سفر مقامات ترکمن به کابل، آنها توانستند به هدف خود در مورد دریافت سیگنال‌‌‌های مثبت از طالبان در حمایت از پروژه تاپی دست‌یابند. محمد عیسی‌آخوند، سرپرست وزارت معادن و پترولیوم دولت طالبان در بیانیه خبری که توسط رویترز گزارش شده، گفت: «ما مدتی است که به سختی تلاش کرده‌‌‌ایم و حالا آماده‌‌‌ایم تا با افتخار کار بر روی پروژه تاپی را آغاز کنیم.» عبدالسلام حنفی، معاون نخست وزیر طالبان نیز در بیانیه وزارت امورخارجه ترکمنستان عنوان کرده که طالبان تمایل دارد که پروژه‌های بین دو کشور را با جدیت بیشتری پیگیری کند. در این بیانیه وزارت‌خارجه ترکمنستان آمده است: «طرفین بر آمادگی دو کشور برای همکاری‌‌‌های بیشتر در پیشبرد ساخت پروژه‌‌هایی مانند خط‌لوله تاپی، خط انتقال فشار قوی برق ترکمنستان - افغانستان - پاکستان و خطوط راه‌‌‌آهنی که از کشور ترکمنستان آغاز شده و به ولایت‌‌‌های افغانستان می‌رسد، تاکید کردند.» همچنین در بیانیه طرف ترکمنستانی به نقل از ملا‌محمد یعقوب، وزیر‌دفاع طالبان گفته شده است که طالبان برای تضمین امنیت پروژه‌های زیرساختی متعهد است و در این راستا از هیچ تلاشی دریغ نخواهد کرد. گفتنی است که طالبان پیش‌‌‌تر نیز چنین تعهدی را در جریان سفر هیات این گروه به عشق‌آباد، پایتخت ترکمنستان در ماه فوریه۲۰۲۱ داده بود. در حالی که باید توجه اصلی بر روی پاشنه آشیل پروژه تاپی، یعنی بحث بودجه و تامین مالی این پروژه باشد، اخیرا توجه‌ها به موضوع تامین نگرانی‌‌‌های امنیتی سوق داده شده است. واقعیت این است که با توجه به تعهدات طالبان، بازگشت آنها به قدرت چشم‌‌‌انداز امنیتی این طرح را تغییر نمی‌دهد. هر چند طالبان احتمالا دردسری برای این پروژه ایجاد نکند، اما با قدرتگیری این طالبان در افغانستان شاهد حضور مجدد گروه تروریستی دولت اسلامی شاخه خراسان در کشور افغانستان هستیم که می‌تواند تهدیدی برای امنیت خط‌لوله تاپی باشد. داعش خراسان از زمان کنترل طالبان بر این کشور چندین حمله بزرگ انجام داده است. همچنین روزنامه وال‌استریت‌ژورنال در گزارشی مدعی شده داعش هیچگونه تعهدی در مورد حفاظت از زیرساخت‌های کشور افغانستان به طالبان نداده و از سوی دیگر، برخی از نیروهای امنیتی و اطلاعاتی دولت سابق افغانستان به عضویت داعش درآمده‌‌‌اند تا از این طریق با طالبان مبارزه کنند.
چالش تامین مالی
در سال ۲۰۱۸ هزینه تخمینی این پروژه ۱۰میلیارد دلار برآورد و مدت زمان ساخت‌و‌ساز آن نیز حدود ۲ سال تخمین زده می‌شد تا این خط‌لوله ۱۸۰۰ کیلومتری بتواند گاز ترکمنستان را از سراسر افغانستان عبور داده و به جنوب آسیای محروم از انرژی برساند. با این حال، در حال‌حاضر هرکس حدس و گمان خود را برای زمان آغاز این پروژه دو ساله دارد و عشق‌آباد در دسامبر ۲۰۱۵ مدعی شد که بخش ۲۱۴ کیلومتری این خط‌لوله در کشور خود را ساخته است. هرچند با وجود اظهارات مقامات عشق‌آباد مبنی‌بر ساخت خط‌لوله، به شکل عجیبی حتی عکسی از این خط‌لوله ساخته شده برای اثبات این گزاره در دسترس نیست. البته با توجه به اینکه تقریبا تمامی اخبار مربوط به تاپی از زبان سخنگویان دولتی منتشر می‌شود؛ از همین‌رو چندان نمی‌‌‌توان به آنها اعتماد کرد، چرا‌که آنها تلاش می‌کنند کوچک‌ترین گام‌‌‌ها را هم به‌عنوان پیشرفت‌های بزرگ نشان دهند و شکست‌‌‌ها را نیز پنهان کنند. به هر روی، با توجه به اینکه در آخرین بیانیه ترکمنستان به جدول زمانی اجرا و مخارج و هزینه‌‌‌کردهای این طرح اشاره‌ای نشده، کماکان ابهامات زیادی در این زمینه وجود دارد.
در شرایط کنونی، نهادهای مالی بینالمللی برای کمک مستقیم به دولت طالبان مردد هستند و به همین دلیل، دشوار است که مشتاق ساخت یک خط‌لوله انتقال گاز از طریق افغانستان باشند. بدیهی است که بدون حمایت مالی خارجی قابل‌توجه، ترکمنستان قادر به تامین مالی این پروژه نیست. استیو مان، سفیر سابق ایالات‌متحده آمریکا در ترکمنستان و مشاور ارشد شرکت اکسون‌موبیل اخیرا مقاله‌‌‌ای درباره تاثیر پیروزی طالبان بر خط‌لوله تاپی نوشته است. وی در این مقاله توضیح داده که بانک توسعه آسیایی اعلام کرده است که مبلغ یک‌میلیارد دلار به‌عنوان وام به پروژه خط‌لوله تاپی اهدا خواهد کرد. دولت ترکمنستان با بحران اقتصادی و مشکلات مالی فراوان و عظیمی روبه‌‌‌رو است و در همین حال تعهد عجیبی برای تامین مالی ۶۷/ ۱ میلیارد دلاری این پروژه داده است. با توجه به شرایط اقتصادی این کشورها بعید به‌نظر می‌رسد که بانک‌ها و نهادهای مالی بینالمللی، ضمانت کشور‌هایی مانند افغانستان و ترکمنستان را برای پرداخت وام به آنها بپذیرند. همان‌گونه که بانک‌‌‌های اروپایی که بازسازی و توسعه اقتصاد و زیرساخت‌های ترکمنستان را مورد‌توجه قرار داده‌‌‌اند، تا حد امکان از نزدیک‌شدن به پروژه‌‌هایی مانند خط‌لوله تاپی پرهیز می‌کنند. استیو مان در این مقاله چین را به‌عنوان سرمایه‌گذار احتمالی این پروژه معرفی کرده، هرچند که چین نیز دلایل کافی برای جلوگیری از اجرایی‌شدن و تکمیل این پروژه دارد.
چشم‌‌‌انداز خط‌لوله انتقال گاز تاپی در آینده
در نهایت می‌توان گفت که بازگشت طالبان به‌قدرت، تاثیر اساسی بر چشم‌‌‌انداز این پروژه ندارد. اگرچه طالبان حمایت خود را از انجام پروژه‌‌هایی مانند تاپی اعلام کرده، اما شرایط برای اجرایی‌شدن این پروژه‌ها بسیار پیچیده‌‌‌تر است. دولت ترکمنستان اکنون درگیر بدهی‌‌‌های خارجی خود به چین و سایر کشورها است و در طرف مقابل، با روی کارآمدن طالبان شاهد ایجاد امنیت کامل در افغانستان نبوده‌‌‌ایم؛ چنانچه ظهور مجدد داعش و گروه‌های بنیادگرای اسلامی مهر‌تاییدی بر این موضوع است. گرچه اغلب صاحب‌‌نظران عقیده بر بعد امنیتی خط‌لوله تاپی و تضمین طالبان برای اجرایی‌شدن و تکمیل آن دارند اما نکته اصلی و مهم آن، تامین مالی پروژه و بودجه موردنیاز آن است. دولت کشور ترکمنستان به تنهایی توان سرمایه‌گذاری را ندارد و با توجه به شرایط افغانستان نهادهای مالی بینالمللی و سرمایه‌گذاران خارجی از سرمایه‌گذاری یا پرداخت وام درباره پروژه تاپی سر باز می‌زنند و از آن پرهیز می‌کنند. مشکلات مربوط به تامین مالی این پروژه مختص به امروز نیست و از گذشته تا به حال یکی از دلایل عدم‌موفقیت و اجرایی‌شدن این پروژه محسوب می‌شود. از سوی دیگر حتی با وجود حل مشکلات مالی ما شاهد سایر چالش‌‌‌ها مانند درگیری پاکستان و هند بر سر کشمیر هستیم که می‌تواند مانعی جدی بر سر راه اجرایی‌شدن این پروژه باشد. اگرچه طالبان برای جذب و کسب اعتبار بینالمللی و همچنین جذب سرمایه‌گذاری خارجی که برای توسعه و رشد اقتصادی افغانستان ضروری است، تلاش دارد پروژه‌‌هایی مانند تاپی که فرامرزی هستند را دنبال کند و آنها را به سرانجام برساند؛ اما واقعیت این است که موفقیت و اجرایی‌شدن آنها در آینده‌‌‌ای نزدیک با شرایط عدم‌ثبات افغانستان و مشکلات مالی شدید اغلب کشورهای عضو این پروژه، دور از ذهن به‌نظر می‌رسد و احتمالا مانند آنچه که در دهه‌های گذشته شاهد آن بودیم، اجرایی‌شدن و تکمیل تاپی به‌تاخیر خواهد افتاد.
