نقش گاز در تنش بین عربستان و قطر

رضا پاکدامن

کارشناس توافقات بین‌المللی

تشدید تنش در روابط بین عربستان با قطر، در حال ورود به مراحل حساسی شده که می‌تواند آثار مهم منطقه‌ای به‌دنبال داشته باشد. برای مدیریت این بحران که آمریکا و دولت سعودی رسما مایلند ایران را وارد آن کنند، لازم است تنش در روابط بین عربستان و قطر ریشه‌یابی شود. این یک واقعیت تاریخی است که رابطه بین شیوخ کشورهای عربی خلیج فارس بسیار شکننده است و این موضوع حتی بین شیوخ هر یک از امیر‌نشین‌های کشور امارات متحده عربی نیز مشهود است. دولت‌های آمریکا و انگلستان تلاش وافری برای آرام نگه داشتن آنها و ارائه تصویری مطلوب از روابط بین کشورهای مزبور داشته‌اند. تشکیل شورای همکاری یکی از این تلاش‌ها است که عملا بر محور رهبری و سیاست‌های عربستان استوار بوده و این موضوع به‌صورت آشکار و نهان در مقاطع مختلف توسط برخی اعضای این شورا در مخالفت با سیاست‌های عربستان به نمایش درآمده است. صرف‌نظر از اختلافات درخصوص سیاست‌های منطقه‌ای و حتی اختلافات مرزی، اکثر کشورهای عربی دارای اختلافات ریشه‌داری در اقتصاد و منابع نفت و گاز هستند. در رابطه با تنش بین عربستان و قطر نباید اختلاف در زمینه منابع گاز قطر از دیده پنهان بماند.

منشا اولیه تنش بین دو کشور قدرت گرفتن شیخ حمد در سال ۱۹۹۵ در قطر بود که برخلاف پدرش مایل نبود که زیر چتر عربستان باقی مانده و سیاست مستقلی را برای قطر دنبال کرد. این سیاست با قدرت گرفتن شیخ تمیم بن حمد بن خلیفه آل ثانی در سال ۲۰۱۳ با قوت بیشتری دنبال شد. امیر جدید قطر که با ۳۷ سال سن جوان‌ترین امیر کشورهای عربی محسوب می‌شود، با اتکا به درآمد میدان گازی گنبد شمالی (بخش قطری میدان مشترک پارس جنوبی)، نه تنها حساب خود را از سیاست‌های عربستان جدا کرده، بلکه حتی سیاست خارجی خود را از انحصار غرب خارج کرده و نیم نگاهی به روسیه نیز داشته که همین موضوع حساسیت‌های جدی را در آمریکا ایجاد کرده است. بلومبرگ در یک گزارش تحلیلی مورخ ۶ ژوئن ضمن اشاره به برخی عوامل تنش بین عربستان و قطر، در کنار مسائل سیاسی، اعتقاد دارد که گاز نیز نقش کلیدی در این منازعه دارد. دولت قطر از ابزار گاز تولیدی خود که عمدتا از یک میدان گنبد شمالی صورت می‌گیرد، برای تحت فشار قرار دادن کشورهای عربی هم‌پیمان نیز استفاده کرده است. کشورهای عربی همسایه قطر نیاز مبرم به گاز برای تولید برق و تزریق به چاه‌های نفتی داشته و این نیاز روز به روز افزایش است. عربستان و امارات توقع دریافت گاز قطر به بهای نازل برای تزریق به چاه‌های نفت خود به‌طور سنتی را داشته‌اند، از این رو قطر با ایجاد تاسیسات ال ان جی و امکان صادرات گاز به دیگر کشورها به این کشورهای عربی همسایه گاز ارزان ارائه نکرد.

حتی تنها خط لوله که گاز میدان گنبد شمالی را به عمان و امارات منتقل می‌کند، با دو سوم ظرفیت کار می‌کند؛ ولی بازار هدف گاز قطر، شرق آسیا و اروپا است. درآمدهای نجومی قطر از فروش گاز نیز پشتوانه قوی برای پیشبرد سیاست‌های مستقل قطر بوده است. این موضوع نشان می‌دهد که کشور کوچک قطر چگونه با ظرفیت‌سازی سریع در صنعت نفت و گاز خود که اتفاقا کاملا توسط شرکت‌های بین‌المللی نفتی صورت گرفت، توانسته است با اتکا به تولید و صادرات گاز، تاکنون سیاست خارجی مستقل از عربستان را دنبال کند. امنیت انرژی یکی از عوامل بسیار موثر در روابط بین‌الملل معاصر بوده که دارندگان منابع انرژی خصوصا کشور ما باید با اتخاذ رویکرد استراتژیک در قبال صنعت نفت و گاز، صرف‌نظر از منافع اقتصادی، از ظرفیت‌های آن در راستای تقویت قدرت ملی در عرصه روابط دوجانبه و بین‌المللی استفاده کند.