دنیای اقتصاد: مذاکرات سه روزه ایران و ترکمنستان درباره صادرات گاز به ایران در حالی روز یکشنبه با قطع گاز از سوی ترکمن‌ها زیر پا گذاشته شد که استان‌های شمالی با تمهیدات در نظر گرفته شده در داخل کشور با قطع گاز مواجه نشدند. با این وجود در پی بدعهدی ترکمن‌ها مسائلی درباره میزان مصرف گاز در کشور، چرایی واردات گاز از سوی ایران به‌عنوان منبعی عظیم از گاز و چگونگی مدیریت شرایط فعلی در میان مردم و مسوولان مطرح شد؛ موضوعاتی که شاید تا پیش از این بحث‌ها در‌باره آنها چندان روشن و صریح نبود.

اما اقدام غیرمنتظره ترکمن‌ها در روز یکشنبه در حالی بود که بر اساس تفاهم‌های حاصل شده از مذاکرات هفته گذشته، قرار بر این بود که رقم مورد ادعای ترکمن‌ها (۸/ ۱ میلیارد دلار) بابت گازبهای سال‌های ۸۶ و ۸۷ که موضوع اصلی مناقشه گازی آنها با ایران است و همچنین نحوه بازپرداخت آن از سوی ایران، در کمیته‌ای مشترک میان دو کشور مورد بررسی قرار بگیرد. با این حال ترکمنستان بنا به دلایلی که هنوز مشخص نیست، تهدید قطع گاز استان‌های شمالی را با یک روز تاخیر در روز یکشنبه عملیاتی کرد. به نظر می‌رسد این همسایه شمالی برای اثبات ادعای خود به جای مراجعه به مراجع بین‌المللی و مورد توجه قرار دادن قرارداد بلندمدتی که برای صادرات گاز به ایران دارد، اقدامات قهرآمیز و خلاف قرارداد مشترک با ایران را ترجیح می‌دهد.

اما طی دو روز گذشته اقدام اخیر ترکمنستان در مقابل صادرات گاز به ایران از دو زاویه از سوی کارشناسان مورد بررسی قرار گرفت. یکی از این زوایا به مشکلات داخلی مانند غیراستاندارد بودن سرانه مصرف گاز در کشور و چرایی واردات گاز از کشوری خارجی با وجود منابع عظیم گازی در کشور باز می‌گردد و دیگری نیز بحث چگونگی برخورد دیپلماتیک با ترکمنستان در جریان قطع گاز ارسالی به ایران بود. از دیگر سو با تحلیل اتفاقات چند روز گذشته، به نظر می‌رسد صرفه‌جویی، گسترش خطوط سراسری انتقال گاز و تقویت برخوردهای دیپلماتیک با نمونه‌هایی مانند ترکمنستان از جمله راهکارهایی هستند که می‌توان در شرایط فعلی برای حل مشکل قطع گاز به آنها تکیه کرد. هرچند هرکدام از این راهکارها برای اجرا چالش‌های خاص خود را دارند. این سه راهکار درحالی وجود دارند که به گفته مسوولان، قطع یا کاهش گاز پتروشیمی‌ها اقدامی است که در صورت اضطرار بیشتر برای تامین گاز استان‌های شمالی مورد استفاده خواهد گرفت.

تلنگری برای کاهش مصرف

در پی اقدام اخیر ترکمنستان که اخبار آن لحظه به لحظه در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شد، بحث بالا بودن مصرف گاز نیز به شکل موازی در میان مباحث مردمی مطرح شد. به این ترتیب شاهد شکل‌گیری جریانی در میان مردم بودیم تا قطع صادرات گاز ترکمنستان به استان‌های شمالی کشور که گفته می‌شود برابر با ۱۰ میلیون متر مکعب در روز است، به واسطه کاهش مصرف و صرفه‌جویی جبران شود. بحث صرفه‌جویی در مصرف گاز موضوعی بود که در پی اقدام ترکمنستان، از سوی معاون اول رئیس‌جمهور نیز پیگیری شد. به گزارش‌ «شانا»، اسحاق جهانگیری روز گذشته بخشنامه‌ای را به تمام وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها، موسسات و شرکت‌های دولتی، نهادهای انقلاب اسلامی و استانداری‌های سراسر کشور ابلاغ کرد که آنها را به صرفه‌جویی در مصرف گاز طبیعی مکلف می‌کرد. به این ترتیب اگرچه در نتیجه قطع گاز از سوی ترکمنستان، استان‌های شمالی فعلا با مشکل قطع گاز همراه نشده‌اند، با این وجود این اتفاق تلنگری برای بازنگری در شیوه‌های مصرف گاز در کشور شد. بر اساس آمارهای موجود، ایران در میان کشورهای مصرف‌کننده گاز رتبه سوم را دارا است که نشان‌دهنده مصرف بالای گاز در کشور است. سخنگوی شرکت ملی گاز در این زمینه در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با تاکید بر اینکه «میزان مصرف گاز در کشور بسیار بالا است»، می‌گوید: چنانچه افراد برای کاهش تنها یک درجه‌ای دمای منزل و محل کار خود اقدام کنند، شاهد کاهشی ۶ درصدی در مصرف گاز کشور خواهیم بود که برابر با تولید یک فاز گازی در پارس جنوبی است.

قطع گاز نداشته‌ایم

یک روز پس از قطع گاز از سوی ترکمنستان، جمعی از نمایندگان استان مازندران در مجلس شورای اسلامی در نامه‌ای به وزیر نفت، با ابراز نگرانی نسبت به قطع احتمالی گاز شهرهای شمالی کشور، خواستار توجه جدی و فوری وزیر نفت و نیز دولت درباره پیگیری وضعیت کمبود و قطعی احتمالی گاز در شهرهای این استان شدند.در همین زمینه عبدالله رضیان، نماینده مردم قائمشهر در مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با اعلام اینکه طی دو روز گذشته هیچ مشکل قطع گازی چه در بخش صنعتی و کشاورزی و چه در بخش خانگی نداشته‌ایم، گفت: طی تماس‌هایی که با وزیر نفت داشته‌ایم، ایشان نگران تامین گاز استان مازندران ظرف ۱۰ روز آینده هستند. وی با بیان اینکه بیژن زنگنه به ما وعده داده است که به هیچ‌عنوان در بخش خانگی مشکل تامین گاز نخواهیم داشت و نگرانی‌ها درخصوص تامین گاز بخش صنعتی و کشاورزی است، گفت: نمایندگان استان مازندران نگران اقتصاد این استان در پی قطع گاز بخش صنعتی هستند. به گفته نماینده مردم قائمشهر ظهر امروز (سه‌شنبه ۱۴ دی) نمایندگان استان مازندران با وزیر نفت و حمیدرضا عراقی، معاون وزیر در امور گاز جلسه‌‌ای خواهند داشت، بنابراین جزئیات بیشتر درباره چگونگی تامین گاز استان‌های شمالی و اقداماتی که وزارت نفت برای خروج از اضطرار در نظر گرفته، امروز مشخص خواهد شد. رضیان با بیان اینکه گاز استان مازندران از سمت شرق و غرب این استان تامین می‌شود، گفت: از سمت غرب، خط لوله‌ای گاز را از استان گیلان به شهرهای نور و آمل می‌رساند و از سمت شرق خط لوله‌ای از استان گلستان وارد استان می‌شود که گاز ترکمنستان از آن عبور می‌کند، انتهای این خط لوله به شهرهای قائم‌شهر و بابل می‌رسد، از این رو ما نگران کاهش فشار گاز یا قطع آن در این شهرها هستیم. نگرانی نمایندگان مجلس برای قطع گاز در این منطقه در حالی است که سخنگوی شرکت ملی گاز در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» گفت: چنانچه توازن گاز در هر کدام از مناطق کشور به هم بخورد، با محدود کردن گاز تحویلی به پتروشیمی‌های کشور این توازن را مجددا برقرار خواهیم کرد.

حل مشکل از راه دیپلماسی

بر‌اساس پیگیری‌های «دنیای اقتصاد» اگرچه شرکت ملی گاز هنوز درباره از سرگیری مذاکرات و چگونگی برخورد با ترکمن‌ها اعلام موضع نکرده است،‌ سخنگوی وزارت خارجه کشور روز گذشته در نشست هفتگی خود با خبرنگاران در رابطه با ممانعت ترکمنستان از انتقال گاز به ایران گفت: این یک بحث فنی میان دو شرکت گاز ایران و ترکمنستان است.در عین حال ما امیدواریم با درایت با کشور همسایه خود به شکل برد-برد به تفاهم لازم برسیم و این همکاری‌ها میان دو کشور ادامه داشته باشد. بهرام قاسمی افزود: امیدواریم مذاکرات ایران و ترکمنستان در فضایی بهتر دنبال شود، تا این مساله حل شود. قاسمی خاطر‌نشان کرد: با توجه به تمامی حقوقی که ایران در چارچوب قرارداد با ترکمنستان دارد، این حقوق باید از سوی طرف ترکمن‌ها مورد پذیرش قرار گیرد و مجددا اجرای این قرارداد ادامه یابد. این مقام مسوول تاکید کرد: مناقشه گازی ایجادشده بین ایران و ترکمنستان را سیاسی نمی‌بینیم.

قطع گاز پتروشیمی‌ها در صورت لزوم

اما با توجه به اینکه تامین گاز در بخش خانگی از اولویت‌های شرکت ملی گاز است، تا لحظه تنظیم این گزارش گاز استان‌های شمالی کشور با قطعی همراه نشد. سخنگوی شرکت ملی گاز در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با تاکید بر قطع نشدن گاز استان‌های شمالی بعد از اقدام اخیر ترکمنستان گفت: بر اساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده و تقویت گاز استان‌های شمالی توانستیم توازن گاز را در استان‌های شمالی حفظ کنیم، در این زمینه بخشی از گاز استان گلستان و گیلان برای پایداری شبکه گاز شمال کشور به استان مازندران اختصاص داده شد همچنین خط تقویتی سنگر-رشت نیز که طی مدتی کمتر از ۴ ماه به بهره‌برداری رسیده بود، برای تقویت گاز ارسالی به استان مازندران مورد استفاده قرار گرفت. به گفته مجید بوجارزاده با بهره‌برداری از پروژه خط لوله دامغان- کیاسر-نکا تا تابستان سال آینده، استان‌های شمالی به شبکه سراسری گاز کشور متصل شده و دیگر نیازی به واردات گاز از ترکمنستان نخواهد بود. در حال حاضر ۱۱۰کیلومتر از خط لوله ۱۷۵ کیلومتری دامغان به کیاسر تکمیل شده و بخش باقیمانده تا اواسط سال آینده تکمیل خواهد شد.

مجید بوجارزاده در توضیح راه‌های جایگزین کردن گاز ترکمنستان در داخل کشور، مانند قطع گاز پتروشیمی‌ها و اختصاص آن به مصرف خانگی در شرایط فعلی نیز توضیح داد: با توجه به اینکه بخش خانگی برای ما اولویت دارد، هر زمان که لازم باشد طبق مقررات محدودیت‌هایی را به بخش‌های دیگر اعمال می‌کنیم تا توازن گاز در کشور بر هم نخورد؛ اما در روز گذشته که واردات گاز از ترکمنستان صفر شد توانستیم ۱۲۰ میلیون متر مکعب گاز به نیروگاه‌‌ها، ۸۰ میلیون متر مکعب گاز به صنایع و ۴۳۰ مترمکعب به بخش خانگی و تجاری ارسال کنیم که به معنای جریان داشتن گاز در بخش‌های مختلف کشور است. همچنین مدیر کنترل تولید شرکت ملی صنایع پتروشیمی نیز در گفت‌وگو با «ایسنا» اظهار کرد: درپی قطع ارسال گاز ترکمنستان به ایران با همکاری شرکت ملی گازایران تاکنون گاز هیچ‌کدام از مجتمع‌های پتروشیمی قطع نشده است؛ اما در برخی از مجتمع‌ها تولید با حداقل ظرفیت در حال انجام است و امید است با تدابیر اتخاذ شده و نیز صرفه‌جویی مردم روند تولید پایدار ادامه داشته باشد.

آب در کوزه و ما...

طی چند روز اخیر که برخی جزئیات مناقشه گازی ایران و ترکمنستان مطرح شده، بسیاری این سوال را مطرح می‌کنند که چرا با وجود اینکه ایران دارنده حجم عظیمی از ذخایر گازی است، از کشور دیگری گاز وارد می‌کند؟ برای پاسخ به این سوال در ابتدا باید به برخی آمار گازی ایران و مقایسه آن با دیگر کشورهای جهان اشاره کرد. بر‌اساس آمار شرکت بریتیش پترولیوم(BP)، ایران با ۳۴ هزارمیلیارد مترمکعب گاز، سهم بیش از ۱۸ درصدی از ذخایر گازی دنیا را به خود اختصاص داده و بزرگ‌ترین‌ دارنده ذخایر گازی جهان محسوب می‌شود. این در حالی است که آمار بی‌پی نشان می‌دهد ایران با تولید ۵/ ۱۹۲ میلیارد مترمکعب گاز در سال ۲۰۱۵، با اختلاف زیادی بعد از آمریکا و روسیه، سومین تولیدکننده بزرگ جهان است و حدود ۶/ ۵ درصد از تولید جهانی گاز را به خود اختصاص داده است.

از این رو می‌توان گفت که میزان تولید گاز در ایران تناسب چندانی با حجم ذخایر کشور ندارد. از سویی باید توجه داشت که میدان گازی مشترک پارس‌جنوبی بخش عظیمی از ذخایر گازی کشور را تشکیل داده است. این در حالی است که تولید ایران از این میدان بسیار کمتر از قطر به‌عنوان رقیبی است که همکاری‌های گسترده‌ای با شرکت‌های خارجی برای افزایش برداشت از این مخزن مشترک دارد. از این رو لازم است دولت و مجلس تدابیری بیندیشند که با هموار شدن راه جذب سرمایه‌ خارجی و افزایش برداشت از میدان پارس جنوبی، علاوه بر احیای سهم خود از این میدان مشترک، از وابستگی کشور به گاز ترکمن‌ها نیز جلوگیری کنیم. اما روی دیگر ناتوانی ایران در بخش گاز به مصرف بالای این سوخت در ایران باز‌می‌گردد. در واقع بعد از انقلاب با گسترش خطوط لوله گاز به سراسر کشور علاوه بر اینکه تمامی نقاط کشور به استفاده از گاز وابسته شدند، ایران به یکی از پرمصرف‌ترین کشورها در زمینه گاز تبدیل شد. ارزان بودن این سوخت در ایران نیز عامل دیگری برای تشدید مصرف آن شده است؛ به‌طوری که گفته می‌شود سرانه مصرف گاز در ایران ۱۸ برابر کشورهای اروپایی است. از این رو لازم است که با اصلاح تدریجی قیمت گاز، دولت گامی در راستای اصلاح الگوی مصرف بردارد.

اما در پایان باید توجه کرد هرچند ایران در تجارت گازی خود با ترکمنستان با مشکل روبه‌رو شده، اما این موضوع منافع تجارت گاز را منتفی نمی‌کند. در واقع تجارت گاز به خصوص از طریق خط لوله موضوعی استراتژیک است و تنها در قالب مفاهیم اقتصادی نمی‌گنجد. از سویی باید توجه داشت که واردات گاز از ترکمنستان برای مصرف استان‌های شمالی کشور با صرفه‌تر از کشیدن خط لوله از جنوب کشور و رساندن آن به شمال کشور است؛ چراکه گاز ترکمن‌ها با خط لوله‌ای بسیار کوتاه‌تر از آنچه برای انتقال گاز از جنوب کشور نیاز است، به استان‌های شمالی آورده می‌شود. علاوه بر این برای انتقال گاز از جنوب کشور نیاز به ایستگاه‎های تقویت فشار بسیاری است که هزینه انتقال را افزایش می‌دهد.بنابراین واردات گاز از همسایگان شمالی حتی اگر کشور در سطح بالایی از تولید قرار داشته باشد، اقدامی غیر منطقی نیست. اما روی مغفول معضل واردات گاز از ترکمنستان به کمبود گاز در ایران باز می‌گردد. در واقع اگر ایران همه گاز تولیدی خود را مصرف نمی‌کرد و حجم زیادی گاز اضافه برای صادرات داشت، ترکمنستان نیز نمی‌توانست با انگیزه فشار بر ایران و گرفتن پول اضافه در فصل سرما شیر گاز خود را به روی کشور ببندد.

٣+١ مسیر عبور از معضل قطع گاز