دو پیام جدال غول‌های نفتی

دنیای اقتصاد: درحالی ایران به‌عنوان بزرگ‌ترین فروشنده نفت به هند در ماه اکتبر معرفی می‌شود که آینده صادرات نفت کشورمان به یکی از مهم‌ترین مشتریان هند در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. چرا که اساراویل که بزرگ‌ترین گروه پالایشی هند محسوب می‌شود ماه پیش معامله‌ای به ارزش ۱۳ میلیارد دلار با شرکت روسنفت، بزرگ‌ترین شرکت نفت روسیه امضا کرد که در خلال آن ۹۸ درصد سهام پالایشگاه‌های خود را به این شرکت روسی واگذار کرد. حال مشخص نیست روسیه که حالا مالک پالایشگاه‌های اسار است از این پس به چه طریقی نفت مورد نیاز این گروه پالایشگاهی را تامین خواهد کرد و آیا ایران همچنان می‌تواند اقتدار خود را در بازار هند حفظ کند؟ مدیر امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» اعلام می‌کند که روسیه به دلیل هزینه‌بر بودن انتقال نفت روسیه به هند، نمی‌تواند خود نفت اسار را تامین کند و احتمالا به دنبال روش‌های دیگر از جمله سوآپ نفت خواهد بود که ایران به‌عنوان یکی از گزینه‌های مطرح سوآپ نفت روسیه از چند سال قبل مطرح است.

با این حال خرید اسار اویل به گسترش امپراتوری روسیه در بازار نفت کمک بزرگی می‌کند، در حالی که در این میان جای استراتژی‌های مهمی چون خرید پالایشگاه برای ایجاد تقاضای پایدار در شیوه‌های بازاریابی نفت ایران خالی است. در واقع ایران در حالی توانسته به رشد چشمگیر صادرات نفت در دوران پسابرجام دست یابد که بازار نفت کشور همچنان برروش‌های قدیمی برقرار است. چراکه در حال حاضر رقبای ایران در بازار نفت برای ایجاد تقاضای پایدار روش‌های نوینی را به کار می‌گیرند که تاکنون کشورمان از آن بی‌بهره بوده است. خرید پالایشگاه علاوه بر ایجاد امنیت تقاضا برای نفت به اقتدار سیاسی بیشتر منجر می‌شود. این موضوع در حالی که ایران تا همین چند ماه پیش در محاصره تحریم‌های غرب قرار داشت و همچنین باتوجه به تحولات سیاسی اخیر در آمریکا که احتمال بازگشت تحریم‌ها علیه ایران را افزایش داده است، اهمیت ویژه‌ای دارد. به‌نظر می‌رسد حفظ اقتدار سیاسی مهم‌ترین عامل اقدام روسیه برای خرید پالایشگاه‌های اسار است. در واقع در حالی روسیه اقدام به خرید پالایشگاه در هند کرده است که به دلیل نداشتن راه‌های آبی با هند پتانسیل چندانی برای فروش نفت خود به این کشور ندارد. همچنین خبرگزاری رویترز اعلام می‎‌کند عربستان در آخرین مراحل انعقاد قرارداد بین روسنفت و اسار سعی می‌کند با ارائه پیشنهاد‌های جذاب‌تر، هند را از فروش پالایشگاه اسار به روسیه منصرف کند. اما روسیه برای حفظ رقابت نفتی با عربستان تن به انعقاد قراردادی به ارزش ۱۳ میلیارد دلار می‌دهد، در حالی که گفته می‌شود این رقم دو برابر مبلغی است که در مذاکرات اولیه بین مقامات روسنفت و اسار در جریان بوده است.

قدرت‌نمایی عربستان در بازار نفت

روسیه مذاکره برای خرید سهام پالایشگاهی اسار را از چند سال پیش آغاز کرده بود. با این حال آن‌طور که خبرگزاری رویترز نوشته است، در آخرین مراحل مانده به عقد قرارداد، به نظر می‌رسید تمام مذاکرات و احتمال واگذاری اسار به روسیه به کلی منتفی شده است؛ چراکه یکی دیگر از رقبای نفتی ایران به اسار پیشنهاد جدیدی می‌دهد. خبرگزاری رویترز به نقل از منابع آگاه روسی، هندی و عربستانی اعلام کرد که مذاکرات روسنفت و اسار با پیشنهاد عربستان تا مرز شکست و تعلیق کامل پیش رفت. به گزارش رویترز، ایگور سچین، مدیرعامل شرکت روسنفت علاقه زیادی به خرید دارایی‌های خارجی دارد. از همین رو مذاکره برای خرید ۴۹ درصد از سهام گروه اسار را از سال ۲۰۱۴ با برادران هندی راوی و شاشی روییا(Ruia) به‌عنوان صاحبان گروه صنعتی اسار آغاز کرده بود و این مذاکرات از ژانویه ۲۰۱۵ با عقد تفاهم‌نامه‌ای بین روسنفت و اسار اویل جدی‌تر از قبل شد.

سچین که در اجلاس گروه ۲۰ که سپتامبر سال جاری میلادی در چین برگزار شد، پوتین را همراهی می‌کرد، بر‌ای دیدار با برادران روییا چین را به مقصد هند ترک ‌کرد. با این حال یکی از برادران روییا به سچین می‌گوید که اعتبار تفاهم‌نامه آنها در ماه جولای پایان یافته و به دلیل طولانی شدن مذاکرات آنها با روسیه، مذاکره با دیگر خریداران اسار را آغاز کرده‌اند. او رقیب روسیه برای خرید گروه پالایشی اسار را عربستان معرفی می‌کند. به گفته منابع آگاه، سچین نیز در پاسخ به صاحبان قبلی اسار می‌گوید در صورتی که قرارداد بین روسنفت و اسار منعقد نشود، حمایت‌های مالی و صادرات نفت روسیه به اسار قطع خواهد شد. این اظهارات سچین موجب می‌شود که برادران روییا اعلام کنند که مذاکرات بین روسیه و هند تمام شد و اسار سهام خود را به روسنفت نخواهد فروخت و جلسه بین آنها پایان می‌پذیرد.

در این میان، سه منبع آگاه که در جریان جزئیات مذاکرات اسار و عربستان بودند اعلام کرده‌اند که عربستان به اسار پیشنهاد داده ۹ میلیارد دلار برای خرید سهام پالایشگاه‌های اسار بپردازد؛ اما خرید سهام این شرکت برای روسیه مرحله مهمی برای توسعه امپراتوری است که این کشور قصد دارد بر بازارهای نفت با وجود تحریم‌های غرب داشته باشد. از همین رو روسیه برای مواجهه با عربستان پیشنهاد ۱۳ میلیارد دلاری برای خرید ۹۸ درصد سهام پالایشگاه‌های اسار به علاوه یک ترمینال نفتی به برادران روییا می‌دهد. نهایتا این قرارداد در ۱۴ اکتبر سال جاری میلادی، مصادف با آخرین روزهای مهر ۹۵ در جزیره گوای هند یعنی جایی که پوتین و مودی در حاشیه اجلاس بریکس یکدیگر را ملاقات کردند، به امضا رسید.

دو منبع آگاه اعلام کرده‌اند که رسیدن به توافق نهایی و انعقاد قرارداد بین روسنفت و اساراویل تنها با دخالت مستقیم پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه و نارندرا مودی، نخست وزیر هند که علاقه‌مند به عقد این قرارداد بودند، انجام شد. با این حال سه منبع دیگر اعلام کرده‌اند که روسیه به راحتی روی دست عربستان بلند شد و سهام اسار را خریداری کرد. با این حال منابع آگاه اعلام کرده‌اند که ارزش ۱۳ میلیاردی این قرارداد تقریبا دو برابر رقم اولیه‌ای بوده که دو شرکت بر سر آن به توافق رسیده بودند. همچنین بسیاری از کارشناسان ارزش واقعی پالایشگاه‌ اسار را ۷/ ۵ میلیارد دلار اعلام کرده‌اند. با این حال روسیه به قیمت خارج کردن عربستان از دایره رقابت حاضر به پرداخت این مبلغ شده است، همچنین تلاش عربستان برای برهم زدن قرارداد نفتی روسیه و هند نشان می‌دهد که رقابت بین روسیه و عربستان بر سر سهم بازار به شدت در جریان است.

هند، بازار استراتژیک نفت

هند در حال حاضر با واردات روزانه ۳۲/ ۴ میلیون بشکه در روز بعد از آمریکا و چین، بزرگ‌ترین واردکننده نفت جهان محسوب می‌شود. علاوه بر این پیش‌بینی می‌شود این کشور به دلیل داشتن اقتصادی رو به رشد، طی سالیان آینده با جا گذاشتن چین بیشترین رشد تقاضای نفت را به خود اختصاص دهد. بر اساس آخرین آمار منتشرشده از سوی گمرک هند، ایران در ماه اکتبر با صادرات روزانه ۱/ ۷۸۹ هزار بشکه، عربستان را پشت سر گذاشته و بزرگ‌ترین صادرکننده نفت به این کشور شده است. عربستان در ماه اکتبر ۶۹۷ هزار بشکه در روز به هند نفت صادر کرده است. به‌طور کلی این کشور در ماه اکتبر ۷۲۶/ ۲ میلیون بشکه معادل ۵۷ درصد نفت وارداتی خود را از خاورمیانه وارد کرده است. همچنین سهم آمریکای لاتین و آفریقا از واردات نفت هند هر کدام ۶/ ۱۵ درصد بوده است. نگاهی به آمار گمرک چین که از سوی خبرگزاری رویترز منتشر شده نشان می‌دهد، روسیه که حال مالک بزرگ‌ترین پالایشگاه‌های هند است، در ماه اکتبر روزانه ۳۲ هزار بشکه به هند نفت صادر کرده، همچنین متوسط صادرات نفت این کشور به هند در بازه ژانویه تا اکتبر ۱۳ هزار بشکه بوده است. با این حال روسیه به تازگی قراردادی با اسار اویل امضا کرده است که بر اساس آن سالانه ۱۰ میلیون تن نفت، معادل ۲۰۰ هزار بشکه در روز به این پالایشگاه‌ها نفت صادرکند.

شیوه‌های جدید در بازار نفت

پالایشگاه اسار اویل با ظرفیت پالایشی ۲۰ میلیون تن در سال یکی از مهم‌ترین پالایشگاه‌های هند است، از سویی اسار حتی در دوران تحریم‌ها نیز یکی از خریداران مهم نفت ایران بوده است. ایران با صادرات روزانه حدود ۱۴۰ هزار بشکه به این پالایشگاه، تاکنون حدود یک‎‌سوم نفت مورد نیاز اساراویل را تامین می‌کرده است. حال ۹۸ درصد سهام پالایشگاه اسار به یکی از رقبای نفتی ایران یعنی روسیه واگذار شده است. خرید پالایشگاه یکی از شیوه‌های رایج بین کشورهای بزرگ صادرکننده نفت برای ایجاد تقاضای پایدار برای نفت است. به‌طوری که عربستان از حدود ۶ میلیون بشکه ظرفیت روزانه صادراتی حدود ۴ میلیون بشکه ظرفیت پالایشی در خارج از مرز‌های عربستان دارد و تنها برای ۲ میلیون بشکه آن بازاریابی می‌کند. محسن قمصری، مدیر امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران نیز در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» استراتژیک بودن خرید پالایشگاه در کشورهای خریدار نفت را تایید می‌کند. با این حال کمبود منابع مالی را مهم‌ترین مانع بر سر راه کشور در این مسیر می‌داند. وی می‌گوید:«خرید پالایشگاه به سرمایه عظیمی نیاز دارد که وزارت نفت در اختیار ندارد. به‌عنوان مثال ارزش قرارداد روسنفت برای خرید پالایشگاه اسار حدود ۱۳ میلیارد دلار است، این رقم بسیار زیادی است.» وی بر این باور است که اگر ایران قصد داشته باشد سیاست‌ خرید پالایشگاه را دنبال کنند، دولت خود باید وارد عمل شود و سرمایه مورد نیاز آن را تامین کند. در حالی که دولت نیز در حال حاضر با کمبود منابع روبه‌رو است.

اما مدیر امور بین‌الملل شرکت ملی نفت درخصوص خرید پالایشگاه اسار از سوی روسیه بر این باور است که روسیه نمی‌تواند نفت خود را به اسار برساند و به همین دلیل به دنبال مسیرهای جایگزین می‌گردد. وی می‌گوید: «حتی اگر روسنفت سهام اسار را بخرد، نمی‌تواند چندان بر صادرات نفت ایران اثرگذار باشد؛ چراکه در حال حاضر با توجه به قیمت نفت انتقال نفت روسیه به این پالایشگاه چندان اقتصادی نیست.» وی با بیان اینکه روسیه دو راه برای انتقال نفتش به این پالایشگاه دارد، افزود: «یک راه این است که از طریق دریای سیاه نفت خود را به هند منتقل کند، اما به دلیل محدودیت‌های عبور از تنگه بسفر و کانال سوئز، مجبور خواهد شد از نفتکش‌های کوچک استفاده کند که هزینه‌های حمل و نقل‌ را بالا می‌برد.» قمصری راه دوم را از طریق شمال اروپا عنوان می‌کند و می‌گوید: «هرچند از این مسیر به‌دلیل استفاده از نفتکش‌های بزرگ هزینه‌های حمل هر بشکه کاهش می‌یابد اما به دلیل طول مسافت و مصرف سوخت، روسیه مجددا با افزایش هزینه مواجه خواهد شد که با قیمت‌های کنونی چندان صرفه اقتصادی ندارد.» وی بر این باور است که بعید است روسنفت قصد داشته باشد نفت مصرفی خود را به اسار بدهد، بلکه احتمالا به دنبال خرید یا سوآپ نفت خواهد بود. قمصری در ادامه از آمادگی ایران برای همکاری با روسنفت می‌گوید. به این شکل که نفت روسنفت را در بندر نکا دریافت و در پالایشگاه‌های تهران و تبریز استفاده، سپس نفت ایران از جنوب کشور به اسار صادر شود. به گفته وی، در حال حاضر ایران برای سوآپ نفت مذاکراتی انجام داده که احتمال به نتیجه رسیدن آن، بسیار است.

شاید آن‌طور که مدیر امور بین‌الملل شرکت ملی نفت کشور می‎‌گوید، حتی با خرید سهام اسار از سوی روس‌ها، ایران بازار نفت خود را در هند از دست ندهد، اما به یقین خرید پالایشگاه اسار از سوی روسیه به اقتدار بیشتر این کشور در بازار نفت منتهی خواهد شد. با ظهور نشانه‌ای از دخالت پوتین و مودی در انعقاد قرارداد فوق، استراتژیک بودن این قرارداد بیشتر نمایان می‌شود. حتی برخی منابع می‌گویند که اولین جرقه‌های خرید سهام اسار از سوی روسیه در مه ۲۰۱۴ در حاشیه اجلاس اقتصادی سن پترزبورگ در مسکو بین موودی و پوتین شکل گرفت. رقابت شدید بین روسیه و عربستان برای تصاحب بازار نفت که به انعقاد قراردادی به مبلغ دو برابر ارزش واقعی آن منتهی می‌شود، نشان می‌دهد شرایط بازار نفت تا چه میزان پیچیده و کشورها برای حفظ قدرت سیاسی و اقتصادی خود از طریق نفت تا کجا پیش می‌روند.