دنیای اقتصاد: یکی از حواشی جالب نشست امسال گروه۲۰(G۲۰) که موجب شد عکس اختتامیه این نشست بین کاربران فضای مجازی دست به دست شود، نزدیکی و صمیمیت مجدد روسای جمهور‌ دو کشور روسیه و ترکیه بود. اما اولین دستاورد این صمیمیت و بهبود مجدد روابط، چندان برای ایران مثبت و موثربه نظر نمی‌رسد. در واقع در پی بهبود روابط این دو کشور به تازگی الکساندر نواک، وزیر انرژی روسیه خبر از سرگیری تکمیل پروژه مسیر انتقال گاز «ترکیش استریم» داد. به گفته وی، ماه آینده (میلادی) روسیه و ترکیه بر سر ساخت این خط لوله توافقنامه‌ای امضا خواهند کرد.

راه‌اندازی خط لوله انتقال گاز روسیه از خاک ترکیه اولین دستاورد نزدیکی دو کشور محسوب می‌شود که بالقوه تهدیدی برای بازار صادراتی گاز ایران است زیرا ‌گفته می‌شود با راه‌اندازی خط لوله ترکیش‌استریم دست ایران برای همیشه از بازار گاز اروپا کوتاه می‌شود. با این حال این اتفاقی است که وقوع آن در پی بهبود تدریجی روابط دو کشور پیش از این نیز قابل پیش‌بینی بود. «دنیای‌اقتصاد» نیز در گزارشی با عنوان «دست‌اندازهای صادرات گاز» به این موضوع اشاره کرده بود.

ایران طی مدتی که به دنبال تیره شدن روابط ترکیه و روسیه، پروژه خط لوله ترکیش استریم متوقف شده بود، باید از این فرصت استفاده و زمینه صادرات گاز به اروپا را فراهم می‌کرد. با این حال این موضوع نیز مانند بسیاری از موارد دیگر در ازدحام نظرات متعدد، نبود تصمیم‌گیری واحد و نبود استراتژی درخصوص چگونگی مصرف گاز تولیدی کشور گم شد. حال ممکن است با امضای توافقنامه روسی- ترکیه‌ای در ماه اکتبر رویای صادرات گاز ایران به اروپا به تاریخ بپیوندد.

روابط انرژی روسیه-ترکیه

ترکیه در حال حاضر بیش از ۵۰ میلیارد مترمکعب گاز مصرف می‌کند که روسیه با تامین ۶۰ درصد از این مقدار بزرگ‌ترین صادرکننده گاز به این کشور محسوب می‌شود. بعد از روسیه، ایران دومین تامین‌کننده گاز ترکیه است. ایران سالانه حدود ۱۰‌میلیارد مترمکعب به این کشور گاز صادر می‌کند. اما ترکیه تنها به تامین گاز مورد نیاز خود از طریق کشورهای همسایه نمی‌اندیشد. این کشور قصد دارد به پل ترانزیت انرژی به اروپا تبدیل شود. از همین رو طی سال‌های اخیر چند پروژه احداث خط لوله برای انتقال گاز همسایگان شرقی خود به اروپا تعریف کرده است. براساس گزارشی که موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی در دومین شماره هفته‌نامه خود منتشر کرده، در گذشته، ترکیه راهبردهای انرژی خود را به گونه‌ای چیده بود که به‌عنوان رقیب ترانزیتی روسیه مطرح می‌شد.

در واقع ترکیه تلاش می‌کرد پروژه ناباکو و سپس کریدور جنوبی را با محوریت عرضه گاز فاز دوم میدان شاه دنیز آذربایجان، عرضه گاز ترکمنستان از طریق خط لوله احتمالی ترانس کاسپین و گاز خاورمیانه (ایران، کردستان یا رژیم اشغالگر قدس) در مقابل خط لوله جریان جنوبی روسیه (South Stream) مطرح کند. اما به دلیل نبود منبع پایدار عرضه گاز برای مسیر راهبردی و گران‌قیمت کریدور جنوبی، از سال ۲۰۱۳ ترکیه انتقال گاز روسیه به کشورهای جنوبی اروپا را به‌عنوان گزینه جدیدی در نظر گرفت. این تصمیم به دلیل ابهام در عرضه گاز کافی غیرروسی رخ داد، زیرا تولید گاز بیش از ۱۰ میلیارد مترمکعب در سال از آذربایجان چشم‌انداز مبهمی داشت، توسعه منابع گازی کردستان درگیر تنش‌های سیاسی و ناامنی داخلی بود، عرضه گاز ترکمنستان از طریق خط لوله ترانس کاسپین با مشکل رژیم حقوقی دریای خزر مواجه و عرضه گاز ایران با مشکلات ساختاری و حقوقی تحریم‌های خارجی روبه‌رو بود.

از سوی دیگر، با افزایش چالش‌های روسیه و کشورهای اروپای شرقی بعد از وقایع اوکراین، روس‌ها به مسیر جدیدی برای انتقال گاز به اروپا به غیر از عبور از کشورهای بلوک شرقی فکر کرد و به خاک ترکیه جهت عبور خط لوله از بستر دریای سیاه تا مرز یونان- ایتالیا(کشورهای جنوبی اروپا) برای عرضه گاز خود توجه کردند. این شرایط، مقدمات نوعی همکاری راهبردی در زمینه عرضه گاز روسیه برای تامین تقاضای رو به رشد داخلی ترکیه و نیز مسیر ترانزیتی این کشور به جنوب اروپا را فراهم آورد.

ظرفیت‌های ترکیش استریم

ترکیش استریم نام خط لوله‌ای است که از جنوب روسیه منطقه کراسنودار در دریای سیاه آغاز شده و با عبور از بستر دریای سیاه تا روستایی در استان قرقلرایلی در شمال غربی ترکیه امتداد خواهد داشت. ترکیه و روسیه قصد دارند این خط لوله را امتداد داده و تا مرز یونان پیش‌ ببرند سپس از آنجا گاز روسیه به دیگر کشورهای جنوبی اروپا از جمله ایتالیا صادر شود. طرح ترکیش استریم شامل ساخت ۴ خط لوله هر یک با ظرفیت انتقال bcm‌۷۵/ ۱۵ است که در مجموع توان انتقال ۶۳‌میلیارد مترمکعب گاز را در سال دارد. قرار است از این حجم گاز، ۱۴ میلیارد مترمکعب آن در داخل ترکیه استفاده و ۴۹ میلیارد متر مکعب آن به یونان و ایتالیا منتقل شود.

ترکیه با راه‌اندازی این طرح همزمان چند هدف را دنبال می‌کند. از سویی احتمال می‌رود گازپروم تخفیف ۲۵/ ۱۰ درصدی به ترکیه بدهد، دوم اینکه ترکیه تقاضای رو به رشد داخلی خود را از طریق این خط لوله تامین خواهد کرد، چراکه تقاضای ترکیه در سال ۲۰۱۵ حدود bcm‌۵/ ۵۰ بوده و پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۲۵ به bcm‌۴/ ۶۴ برسد. اما هدف استراتژیک ترکیه در خط لوله ترکیش استریم، نزدیک شدن به هدف پل ترانزیتی شدن است. مذاکرات اولیه بر سر ساخت این خط لوله در آخرین روزهای سال ۲۰۱۴ آغاز شد و تفاهم‌نامه اولیه در ژانویه ۲۰۱۵ امضا و بلافاصله با استقرار دو کشتی در دریای سیاه لوله‌گذاری برای ساخت این مسیر آغاز شد. طرح ترکیش استریم بعد از افزایش تنش‌های سیاسی ترکیه با روسیه به‌ویژه بعد از سرنگونی جنگنده روسیه در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۵ در مرز ترکیه- سوریه متوقف شد. حال با بهبود روابط دو کشور پروژه ترکیش استریم مجددا مورد توجه قرار گرفته است.

ترکیش استریم و تهدید بازار گازی ایران

ترکیه یکی از کشورهای دارای ظرفیت گسترده واردات گاز از ایران است که علاوه بر این ظرفیت، زیرساخت‌های لازم برای این امر در حال حاضر وجود دارد، زیرا ایران سالانه حدود ۱۰ میلیارد مترمکعب به این کشور گاز صادر می‌کند. بر اساس گزارش موسسه بین‌المللی انرژی، توسعه این خط لوله کاملا از نظر اقتصادی عملیاتی بوده و در راستای راهبرد صادرات گازی کشور نیز است. بهبود روابط سیاسی ترکیه با روسیه عرضه گاز ایران به این کشور را با مشکل بزرگی روبه‌رو خواهد کرد. در واقع با توسعه خط لوله ترکیش استریم، همه ظرفیت افزایش تقاضای گاز ترکیه طی سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۵ به میزان bcm‌۱۴ از سوی روسیه تامین خواهد شد. اما از دست رفتن صادرات گاز همه ماجرا نیست، از سویی احداث خط لوله ترکیش استریم می‌تواند تمام افزایش تقاضای گازی منطقه جنوب اروپا از طریق خط لوله را پوشش دهد و جایگاهی برای عرضه گاز ایران به جنوب اروپا از طریق خط لوله باقی نماند.

مقامات نفتی کشورمان بارها اعلام کرده‌اند که صادرات گاز ایران از طریق خط لوله به اروپا صرفه اقتصادی ندارد و ایران به صادرات گاز به این قاره به شکل ال‌ان‌جی می‌اندیشد، این در حالی است که با توجه به قیمت‌های کنونی این محصول در کوتاه‌مدت و در سطوح کنونی قیمت جهانی انرژی، جایگاه مناسبی برای ال‌ان‌جی ایران در بازار اروپا نمی‌توان تصور کرد. از سویی بارها کارشناسان اقتصاد سیاسی اعلام کرده‌اند که به صادرات گاز به اروپا تنها نباید از منظر اقتصادی نگریست چراکه در راستای تقویت دیپلماسی انرژی، وابسته‌سازی بلوک قدرتمند اتحادیه اروپا به گاز ایران می‌تواند از بازگشت تحریم‌ها (Snap Back) در دوره اجرای برجام جلوگیری کند و این بلوک را تبدیل به یکی از مخالفان بازگشت تحریم‌های ایران کند. در واقع در حال حاضر تنها مشکل بر سر ساخت این خط لوله موافقت اتحادیه اروپا با گسترش روابط انرژی با روسیه است که این امر نیز با توجه به خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا تا حدودی رفع شده است. زیرا بریتانیا یکی از موافقان افزایش رژیم تحریم‌ها علیه روسیه محسوب می‌شود.