تفاهم پوشالی ریاض ـ مسکو

گروه نفت و پتروشیمی: امضای توافق‌نامه همکاری مشترک نفتی میان عربستان و روسیه در حالی روز دوشنبه سیگنال‌هایی مثبت برای بازار نفت به همراه داشت که ساز ناکوک عربستان بلافاصله بعد از این امضای تفاهم، آهنگ رو به رشد بازار را به هم ریخت. براین اساس توافقی که بر اقدام هماهنگ روسیه و عربستان برای کنترل بازار نفت تاکید و امیدواری‌هایی را نیز برای ثبات قیمت‌ها به همراه داشت، با پافشاری وزیر انرژی عربستان‌سعودی در رابطه با ضرورت نداشتن اجرای طرح فریز نفتی، به نوعی اثرگذاری خود را در مدتی‌ کوتاه از دست داد. این اتفاق در حالی رخ داد که در پی شایعه توافق دو تولیدکننده بزرگ نفت جهان بر سر فریز تولید، قیمت نفت در روز دوشنبه تا ۵ درصد رشد قیمتی را به ثبت رساند، اما اظهارات الفالح قیمت‌ها را به سطح قبل رساند و اثر تفاهم‌نامه بر بازار نفت را خنثی کرد.

اما راز این همه اظهارات و اقدامات متناقض چیست؟ چرا این بار با ورود ولادیمیر پوتین و مذاکره مستقیم با شاهزاده سعودی که پشت پرده تمام تحولات نفتی عربستان قرار دارد، باز توافق بر سر کاهش تولید و رشد قیمت نفت دور از دسترس به نظر می‎رسد؟ برخی کارشناسان تمام این اقدامات را حیله‌ای از سوی عربستان و روسیه می‌دانند تا بلکه قیمت نفت را از سقوط نجات داده و اندکی افزایش دهند. با این حال روسیه و عربستان بعد از دو سال افت مداوم قیمت‌ها به این بینش رسیده‌اند که در بازار کنونی قدرت اعمال هیچ تصمیمی که اثرگذاری بالا و بلند‌مدتی داشته باشد ندارند. آنها خواهان تنها کمی رشد قیمت نفت هستند. رشدی که اندکی آنان را از تنگنای مالی نجات دهد، اما در عین‌حال به تولیدکنندگان نفت شیل فرصت بازگشت به عرصه رقابت ندهد.

بدعهدی دوباره سعودی‌ها

هرچند از ابتدا قرار بر این نبوده که توافق روز دوشنبه دو تولیدکننده بزرگ نفت دنیا یعنی عربستان و روسیه، اثری فوری در کنترل تولید و قیمت‌ها داشته باشد، اما اظهارنظر سریع عربستان در رابطه با لازم‌الاجرا نبودن فریز نفتی آن هم در شرایطی که روسیه به‌عنوان طرف مقابل این توافق‌نامه با اجرای این طرح موافق بود، امید به رسیدن به توافق در نشست الجزایر را از بین برد.

با این حال، از نگاه کارشناسان نتیجه همکاری عربستان و روسیه بعد از امضای توافق‌نامه در طول زمان قابل مشاهده است چراکه ممکن است این دو تولیدکننده بزرگ نفت بتوانند در آینده تولید نفت را محدود و عرضه بیش از اندازه به بازار جهانی را کنترل کنند. این پیش‌بینی در شرایطی وجود دارد که با نگاهی به واکنش روز دوشنبه بازار نفت می‌توان پی برد که همکاری مثبت این دو غول نفتی می‌تواند در کوتاه‌مدت نیز بر فضای بازار اثرگذار باشد. اما به همان میزان که همکاری این دو کشور بر بهبود فضای بازار اثرگذار است، تقابل این دو نیز بازار را وارد مسیری معکوس می‌کند؛ درست مانند آنچه پس از اظهار نظر خالد الفالح رخ داد. در ابتدا با شایعه توافق بر سر فریز تولید بهای نفت برنت با رشد ۵ درصدی تا بیش از ۴۹ دلار رشد کرد. اما سپس در مسیر افت قرار گرفت و روزگذشته نیز به نوسان حول قیمت ۴۷ دلار ادامه داد. نفت خام آمریکا نیز به کمتر از ۴۵ دلار رسید.

«در حال حاضر هیچ نیازی به محدود کردن تولید نفت وجود ندارد» این اظهار‌نظر از سوی وزیر انرژی عربستان سعودی کافی بود تا توافق‌نامه‌ای که ساعاتی پیش از آن میان الفالح و الکساندر نواک، همتای روسی‌اش به امضا رسیده بود اثرگذاری خود را از دست دهد. هرچند توافق‌نامه‌ای که در حاشیه اجلاس جی ۲۰ میان عربستان و روسیه به امضا رسید صرفا در رابطه با موضوع فریز نفتی نبود، اما از آنجا که بر همکاری و اقدام هماهنگ میان این دو کشور تاکید داشت انتظار می‌رفت دست‌کم هماهنگی بیشتری میان دو کشور در رابطه با موضوعات مختلف از جمله فریز نفتی وجود داشته باشد.

وزیر نفت سعودی‌ها به‌عنوان نماینده بزرگ‌ترین‌ تولیدکننده نفت در اوپک در ادامه مصاحبه خود با تلویزیون العربیه در چین گفت: محدود کردن تولیدات نفتی یکی از گزینه‌های کنترل بازار است اما در حال حاضر و با توجه به بهبودی که بازار نفت داشته است نیازی به اجرای آن دیده نمی‌شود. اشاره الفالح به «بهبود بازار» رشد قیمتی است که طی یک ماه اخیر در بازار نفت رخ داده، هرچند در حال حاضر به نظر می‌رسد این رشد قیمتی متوقف شده است.

اگرچه موضع عربستان سعودی در رابطه با طرح فریز نفتی واکنش‌های منفی در بازار نفت به همراه داشته است اما به نظر می‌رسد از نگاه فالح در این میان اتفاق مهم‌تر از اختلاف‌نظرها در رابطه با فریز نفتی «همکاری» میان عربستان و روسیه است، همکاری‌ای که از نظر آقای وزیر در قالب بررسی مسیرهای مختلف ایجاد ثبات در بازار نفت که طرح فریز نیز شامل آن می‌شود، ادامه خواهد داشت.

الکساندر نواک، وزیر انرژی روسیه که طرف دیگر امضای تفاهم‌نامه با سعودی‌ها بود، بعد از دیدار با الفالح در رابطه با راهکارهای ایجاد ثبات در بازار نفت گفت: ما ابزارهای مختلفی برای اقدام مشترک برای ایجاد ثبات در بازار در اختیار داریم، با این حال ما بر سر این نکته که فریز تولید سازنده‌ترین راهکار در شرایط فعلی است توافق داریم. با کنار هم گذاشتن نظرات سران نفتی عربستان و روسیه می‌توان به عمق اختلافات میان این دو تولیدکننده بزرگ در کنار تلاش آنها برای همکاری در ایجاد ثبات در بازار نفت پی برد. با این حال دو کشور بزرگ تولیدکننده نفت که هرکدام سودای منافع خود را در سر دارند، به چه علت تن به توافقی بلندپروازانه برای ایجاد ثبات در بازار نفت دادند؟

روسیه و عربستان بر سر دو‌راهی دشوار

در این میان برخی بر این باورند که اصولا عربستان، روسیه یا هر تولیدکننده متعارف نفت در حال حاضر توان اثرگذاری بر بازار نفت را ندارد. از همین رو توافق و امضای تفاهم نامه بین روسیه و عربستان را به اجرای نمایشی برای بازار نفت تعبیر می‌کنند.

راسل، تحلیلگر بازارهای کالایی خبرگزاری رویترز از این دسته از تحلیلگران است. وی شرایط کنونی تولیدکنندگان سنتی نفت را با اصطلاح «ماندن بین دو راهی صخره و مکان سخت» تفسیر می‌کند. وی به چشم‌انداز توافق بین عربستان و روسیه به شدت بدبین است و بر این باور است که عربستان و روسیه در حال حاضر به این بینش رسیده‌اند که نمی‌توانند کار چندانی برای بازار نفت انجام دهند. راسل که مانند بسیاری دیگر از تحلیلگران بازار نفت تولیدکنندگان نفت شیل را «تولیدکننده تعدیلگر نوسان یا swing producers» حال حاضر بازار نفت می‌داند، معتقد است با حصول توافق و رشد قیمت‌ها تولید نفت شیل‌ افزایش می‌یابد و همه توافقات را نقش بر آب می‌کند؛ این بینش و حقیقتی است که عربستان و روسیه نیز به آن رسیده‌اند.

راسل در این راستا به حقایق دیگری که در بازار نفت در حال رخ دادن است اشاره می‌کند. به گفته این تحلیلگر بازارهای کالایی خبرگزاری رویترز، شاید چندان به قیمت‌های بالای نفت نیاز نباشد و در همین قیمت‌های حدود ۴۷ دلاری کنونی نیز تولید‌کنندگان نفت‌های نامتعارف به رقابت با تولیدکنندگان سنتی در بازار آسیا آمده است. بر اساس ارزیابی‌های آژانس Argus Media در حال حاضر صادرات نفت خام آمریکا از ساحل خلیج مکزیک و نفت سنگین کانادا به چین آغاز شده و جالب این است که با وجود مسافت زیاد و هزینه بالای حمل‌و‌نقل، قابلیت رقابت با نفت‌های متعارف در بازار چین را دارد. بر اساس گزارش این موسسه، رفع قانون منع صادرات نفت آمریکا، درهای صادرات نفت این کشور به بازارهای آسیایی را گشوده است. WTI(نفت شاخص بازار نیویورک) در حال حاضر ارزان‌تر از برخی درجات نفت سبک غرب آفریقا و آسیای جنوب شرقی از هوستون به چین می‌رسد. همچنین نفت غرب کانادا در حال حاضر به شکل کاملا رقابتی نسبت به نفت سنگین خاورمیانه مانند نفت بصره یا نفت آمریکای لاتین به بازار چین صادر می‌شود.

راسل در ادامه می‌افزاید: هرچند که رقابتی بودن صادرات نفت سبک آمریکا و سنگین کانادا به بازار چین به این معنا نیست که این دو نوع نفت بازار آسیا را اشباع می‌کنند، اما نشان می‌دهد که پالایشگران چینی در حال حاضر گزینه‌های متنوع‌تری برای واردات نفت در اختیار دارند. در واقع این امر نشان می‌دهد که اگر پالایشگران چینی تامین‌کنندگان سنتی خود یعنی روسیه و عربستان را از دست بدهند (به فرض کاهش تولید از سوی تولیدکنندگان سنتی) یا با کاهش صادرات نفت از سوی آنان مواجه شوند، حال گزینه‌های دیگری برای خرید نفت از جمله نفت شیل آمریکا و نفت ماسه‌ای کانادا را در اختیار دارند.

بنابراین نفت شیل و ماسه‌ای که به‌طور معمول به دنبال صادرات به بازار آسیا نیستند، در حال حاضر قابلیت رقابت در این بازار نفت را با نفت‌های متعارف دارند. اگر قیمت‌ها افزایش یابد و به ۶۰ دلار برسد، به یقین حالت رقابتی بیشتری به خود می‌گیرند.

راسل بر این باور است که تولیدکنندگان سنتی از جمله عربستان و روسیه در دوراهی دشواری برای انتخاب بین بد و بدتر قرار گرفته‌اند. آنها ناخواسته در جنگی بر سر سهم بازار قرار گرفته‌اند. آنها باید بین فروش نفت کمتر و قیمت بالاتر یا نگه داشتن سهم بازار و درآمد کمتر یکی را انتخاب کنند. وی می‌گوید: آنها می‌توانند با توافق بر سر کاهش عرضه به‌طور مهندسی قیمت نفت را بالا ببرند؛ اما نتیجه این رشد قیمت خدمت به تولیدکنندگانی خواهد بود که خارج از توافق قرار دارند؛ یعنی با هر توافقی برای کاهش عرضه راه برای تولیدکنندگان شیل و ماسه‌ای باز می‌شود. به اعتقاد این تحلیلگر بازار نفت، افزایش تولید نفت از سوی تولیدکنندگان نامتعارف می‌تواند بازار را مجددا غرق در نفت کند و قیمت‌ها را به سطح ۳۰ دلار در هر بشکه کاهش دهد.

به اعتقاد راسل، در نهایت تولیدکنندگان متعارف نفت به دنبال قیمتی تعادلی هستند، یعنی قیمتی که فرصت رشد تولید چندانی به تولیدکنندگان نامتعارف ندهند و همزمان خود را از تنگنای قیمت‌های پایین رها کنند. راسل این نقطه شیرین قیمتی را حدود ۵۵دلار برای هربشکه می‌داند. اما رسیدن به این قیمت چندان ساده نیست. بنابراین تمام این مذاکرات، اظهارات، جلسات و... را شیوه‌ای برای نگه داشتن کف قیمت نفت و رساندن به قیمت تعادلی از سوی تولیدکنندگان سنتی می‌داند.

رایزنی با ایران

در حالی که عربستان سعودی به‌عنوان مهم‌ترین عضو اثرگذار بر طرح فریز نفتی، اجرای این طرح را ضروری نمی‌داند، رایزنی مقامات مختلف اوپکی برای جلب رضایت ایران برای پیوستن به طرح فریز نفتی ادامه دارد. روز گذشته نیز محمد بارکیندو که در اجلاس اخیر این سازمان به‌عنوان دبیرکل اوپک انتخاب شد با وزیر نفت وارد شور شد. گفته می‌شود وی برای معرفی خود و اعلام برنامه‌هایش به کشورهای عضو اوپک سفر می‌کند. اما کارشناسان بر این باورند که بخش مهمی از مذاکرات بارکیندو حول محور نشست الجزایر و ایجاد هماهنگی بین کشورهای عضو اوپک است. بیژن زنگنه همچنان بر حمایت ایران از هر اقدامی در راستای بهبود بازار نفت تاکید کرد، با این حال به تازگی محسن قمصری، مدیر امور بین‌الملل شرکت ملی نفت کشورمان از توانایی ایران برای تولید ۴ میلیون بشکه نفت در روز سخن گفته و مشارکت در هر طرح محدود‌کننده تولید نفت را منوط به رسیدن به این سطح تولید کرده است. از همین رو به نظر نمی‎‌رسد موضع ایران نسبت به گذشته تغییری کرده باشد.

طرح «فریز نفتی» یا توقف رشد تولید طرحی است که بر محدود کردن تولیدات نفت اعضای اوپک تاکید دارد و پیش از این حدود ۶ ماه قبل، یک بار در اجلاسی در دوحه پایتخت قطر به دلیل اصرار عربستان بر حضور ایران در آن و امتناع ایران از پیوستن به این طرح، با شکست همراه شد. حال اعضای اوپک قرار است در پایان ماه جاری میلادی بار دیگر در رابطه با این موضوع گفت‌وگو کنند؛ با این تفاوت که ایران برخلاف نشست دوحه در الجزایر حضور خواهد داشت. هرچند که ایران همچنان موضع خود را تغییر نداده و اعلام می‌کند تا رسیدن به سطح مطلوب پیش از تحریم‌ها افزایش تولید خود را ادامه می‌دهد. اما حضور ایران در نشست الجزایر از آنجایی اتفاقی مهم ارزیابی می‌شود که سطح تولیدات نفتی کشور رشد کرده و به پیش از تحریم‌ها نزدیک شده است. بر همین اساس رایزنی‌ها برای جلب موافقت ایران با طرح فریز نفتی از سوی افرادی مانند وزیر انرژی الجزایر و همچنین دبیر کل اوپک افزایش یافته است. در این میان الکساندر نواک، وزیر انرژی روسیه حمایت مستقیم خود را از افزایش تولید نفت ایران در حاشیه اجلاس جی ۲۰ اعلام کرد. پیش از این نیز، پوتین نیز از افزایش تولید نفت ایران حمایت و اعلام کرده بود: این حق ایران است که تولید خود را به سطح پیش از تحریم‌ها برساند.