دو پیام انتشار صکوک عربی

گروه نفت و پتروشیمی: قیمت نفت از میانه‌های سال ۲۰۱۴ شروع به کاهش کرده است و از قیمت‌های نزدیک به ۱۱۰ دلار به حدود ۵۰ دلار رسیده است. افت بیش از ۵۰ درصدی قیمت‌ها نشان از کاهش قابل توجه درآمدهای نفتی و کسری بودجه کشورهای نفت‌خیز دارد. در این میان کشورها بنا به بنیه مالی که داشته‌اند شیوه‌‌های مختلفی برای مقابله با این شرایط انتخاب کرده‌اند.

یکی از روش‌هایی که در چند سال اخیر از سوی کشورهای نفتی با استقبال مواجه شده، انتشار اوراق قرضه اسلامی یا صکوک است. در حال حاضر کویت و بحرین دو کشور نفت‌خیز حاشیه خلیج فارس اقدام به انتشار اوراق قرضه کرده‌اند و عربستان نیز با سه بانک بزرگ در حال بررسی این موضوع است. این موضوع علاوه بر آنکه فشار قیمت نفت بر بودجه کشورهای صادرکننده این کالا را نشان می‌دهد، اما به نظر می‌رسددر مسیر مناسب تامین مالی از بازارهای بدهی، کشورمان تا حدودی عقب مانده است و باید در بازار صکوک فعال‌تر حضور یابد.

در کشور ما اما با وجود اینکه در یک سال‌ اخیر چندین بار اسناد خزانه منتشر شده است اما حجم این اوراق همچنان به اندازه‌ای نبوده که بتوان از آن به‌عنوان یک منبع تامین قدرتمند مالی یاد کرد. به نظر می‌رسد توجه به تجربه کشورهای عربی در انتشار اوراق قرضه با بازارگردانی بانک‌های مهم و بزرگ جهانی راهکار خوبی برای ایران در راستای رفع موانع توسعه این بازار تامین مالی ارزان‌قیمت باشد.

کشورهای نفتی با افت قیمت‌ها چه می‌کنند؟

کشورهای ضعیف‌ نفتی مانند عراق، ونزوئلا، آنگولا و... زمانی که قیمت‌ها بالای ۱۰۰ دلار بوده برای تامین بودجه به نوعی نفت خود را پیش‌فروش می‌کرده‌اند. در واقع این کشورها از کشورهای خریدار نفت وام‌های کلانی گرفته و این وام‌ها را به‌صورت نفت باز‌پرداخت می‌کرده‌اند. حال که قیمت نفت افت کرده این کشورها باید نفت بیشتری به وام‌دهندگان خود بدهند. این موضوع موجب می‌شود کشورهای ضعیف نتوانند از محل درآمدهای نفتی خود روی میادین نفتی سرمایه‌گذاری کنند که این موضوع کاهش تولید را در آینده به دنبال دارد.

اما کشورهایی که بنیه قوی مالی دارند در چه وضعیتی هستند؟ روز گذشته بلومبرگ اعلام کرد عربستان سعودی به دنبال انتشار اوراق قرضه اسلامی(صکوک) است. بر اساس این گزارش، شرکت ملی نفت عربستان(آرامکو) در حال کار با سه بانک جی‌پی‌مورگان، بانک اچ‌اس‌بی‌سی (HSBC) و بانک ریاض برای انتشار اولین اوراق قرضه در سال جدید میلادی است. به گفته منابع آگاه این اوراق به شکل ریال (واحد پول عربستان سعودی) منتشر می‌شود. این سه بانک به آرامکو برای انتشار اوراق قرضه اسلامی کمک خواهند کرد. در حال حاضر جزئیات چگونگی انتشار این اوراق و همچنین مبلغ آن محرمانه است و در عین حال ممکن است بانک‌های دیگری به سه بانک مزبور برای مشاوره دادن به آرامکو جهت انتشار این اوراق قرضه و بازار‌گردانی این اوراق کمک کنند. این منبع آگاه به بلومبرگ گفته است که احتمال دارد در ادامه سال علاوه بر اوراق ریالی، اوراق قرضه ارزی نیز منتشر شود.

عربستان سعودی چندی است که برنامه اقتصادی خود را برای رهایی از اقتصاد متکی به نفت منتشر کرده است. بر اساس این برنامه که توسط محمد بن سلمان، شاهزاده سعودی و جانشین ولیعهد این کشور اعلام شده، قرار است تا سال ۲۰۳۰ عربستان صندوق سرمایه‌گذاری به ارزش۲ هزار میلیارد دلار ایجاد کند که بخشی از آن از طریق واگذاری ۵ درصد سهام شرکت ملی نفت عربستان (آرامکو) ظرف ۵ سال آینده به بخش خصوصی تامین خواهد شد. در صورت تحقق این برنامه عربستان ۱۵ سال بعد از سرمایه‌گذاری تامین مالی خواهد کرد نه از فروش نفت. این به معنای استقلال اقتصاد عربستان از نفت خواهد بود.

پیش از این نیز آرامکو اقدام به فروش اوراق قرضه اسلامی کرده است. این شرکت با مشارکت شرکت فرانسوی توتال، پالایشگاه ساتورپ در جبیل را ساخت و برای تامین مالی آن حدود ۷۵/ ۳ میلیارد ریال عربستان معادل یک میلیارد دلار اوراق قرضه منتشر کرد. همچنین در سال ۲۰۱۳ شرکت مشترک شیمیایی صدرا متعلق به آرامکو و شرکت شیمیایی داو حدود ۵/ ۷ میلیارد ریال عربستان از طریق صکوک اعتبار جذب کردند.

کویت کشور دیگری است که در نظر دارد اوراق قرضه اسلامی منتشر کند. بر اساس گزارش خبرگزاری رویترز، داده‌های بانک مرکزی این کشور نشان می‌دهد که کویت در سه ماه اول سال ۲۰۱۶ حدود ۶۰۰ میلیارد دینار معادل ۹۹/ ۱ میلیارد دلار اوراق قرضه اسلامی فروخته است. بر اساس این گزارش، سررسید این اوراق بین یک تا ۵ سال با سود بین ۲۵/ ۱ تا ۵/ ۲ درصد است. گفته شده بسته به شرایط مالی احتمال دارد کویت انتشار این اوراق را در ادامه سال نیز ادامه دهد. دولت این کشور برآورد کرده است که در سالی مالی ۲۰۱۷ - ۲۰۱۶ به ۲/ ۱۲ میلیارد دینار کسری بودجه بر بخورند که تقریبا دوبرابر کسری بودجه سالی مالی پیش و حدود ۱۳ درصد تولید ناخالص داخلی این کشور است. کویت برای انتشار این اوراق برنامه مشخصی را طی کرد و جلسات متعددی برای معرفی صکوک خود با بانک‌های بزرگ از جمله استاندارد چارتر و HSBC بانک و... تشکیل داد.

بحرین نیز که به دلیل افت قیمت نفت در تنگنای مالی قرار گرفته است، ماه پیش اوراق قرضه سه ساله‌ای به ارزش ۴۳۵ میلیون دلار عرضه کرد. بحرین برای انتشار این اوراق از بانک‌های NOOR، ABC و خانه مالی کویت کمک گرفته است.

درس‌هایی برای ایران

ایران نیز که به دلیل تحریم‌ها در سال‌های گذشته و افت قیمت نفت در دو سال اخیر با کاهش درآمدهای نفتی مواجه شده، بارها سعی در راه‌اندازی بازار بدهی کرده است. با وجود اینکه طی یک سال‌ اخیر چند باری اقدام به انتشار اسناد خزانه شده و این اوراق با استقبال خوبی نیز در داخل کشور مواجه شده، اما حجم اوراق نسبت به بدهی دولت بسیار اندک است. سال گذشته در آخرین روزهای سال، شرکت ملی نفت ایران نیز برای توسعه برخی از طرح‌های نفتی و گازی خود در دو حجم ۳۵۰۰ میلیارد تومان و ۱۵۰۰ میلیارد تومان در بورس تهران اوراق مشارکت منتشر کرد. انتشار این اوراق و دیگر اوراق صکوک با استقبال خوبی از سوی سرمایه‌گذاران داخلی مواجه شد.

دولت برنامه دارد تا پایان سال بخشی از منابع مالی مورد نیاز خود را از طریق اوراق بهادار تامین کند. همچنین به گفته علی کاردر، معاون سرمایه‌گذاری و تامین منابع مالی شرکت ملی نفت ایران در برنامه ششم توسعه کشور شرکت ملی نفت حدود ۱۰۰ میلیارد دلار باید در طرح‌های توسعه‌ای خود سرمایه‌گذاری کند که حدود ۸ میلیارد دلار آن از بازار سرمایه تامین شود. ۸ میلیارد دلار در عرض ۶ سال یعنی حدود ۳/ ۱ میلیارد دلار در سال که نسبت به ظرفیت سرمایه‌گذاری شرکت ملی نفت نسبت به دیگر کشورهای منطقه رقم چندانی محسوب نمی‌شود. علاوه بر این آنچه تا‌کنون در انتشار اوراق بهادار رخ داده، نشان می‌دهد این اوراق در مبالغ کوچکی منتشر می‌شوند و حال که تحریم‌ها رفع شده و ایران توان جذب سرمایه خارجی را نیز دارد باید اوراق را مانند دیگر کشورهای منطقه با هدف فروش به سرمایه‌گذار خارجی منتشر کند. اوراق بهادار برای سرمایه‌گذاران خارجی جذابیت بالایی دارد؛ چراکه ساز‌وکار آنها مشخص است و همچنین انتشار این اوراق چون توسط دولت یا شرکت مهم و معتبری مانند شرکت ملی نفت که اعتبار زیادی دارد، انجام می‌شود، محل مطمئن و آسانی برای سرمایه‌گذاری خارجی محسوب می‌شود.

فروش اوراق بهادار به سرمایه‌گذار خارجی هرچند مزیت جذب بالای سرمایه را دارد اما ریسکی نیز به همراه خواهد داشت. چراکه سرمایه جذب شده از طریق اوراق قرضه در گردش است و ریسک این می‌رود که سرمایه‌گذار خارجی این اوراق را بفروشد و از کشور برود. آن‌طور که گفته شد کشورهای عربی برای انتشار این اوراق از بانک‌های معتبر خارجی مانند جی‌پی‌مورگان استفاده می‌کنند. این بانک‌ها علاوه بر بازارگردانی صکوک می‌توانند به دلیل تجربه بالایی که در این زمینه دارند راهکارهایی ارائه دهند که نگرانی از فرار زودهنگام سرمایه خارجی را کاهش دهد. علاوه بر این هرچند که به نظر می‌رسد کشورهای عربی با به کارگیری بانک‎های خارجی هزینه انتشار اوراق را بالا می‌برند اما باید توجه داشت که ورود بانک‌های بزرگ جهانی به این مساله موجب ارزشمند و معتبر شدن اوراق بدهی می‌شود و بر همین اساس سرمایه‌گذار خارجی با اطمینان بیشتری به این اوراق جذب می‌شود.

در دوران تحریم و مشکلات اخیر اقتصاد کشورمان رتبه اعتباری ایران در فضای بین‌المللی در سطح مطلوبی قرار ندارد. بر این اساس تامین مالی با درجه ریسک فعلی ممکن است هزینه بالایی داشته باشد. در این خصوص نیز استفاده از بانک‌های معتبر و بازارگردان‌های حرفه‌ای می‌تواند اعتباردهی بیشتری برای اوراق بهادار کشورمان به همراه داشته باشد.