گزارشی از نشست پژوهشی درباره ساختار تاریخی بازار بزرگ تهران
گروه مسکن- یوسف بهمن‌آبادی: «تراکم‌سازی ۱۰هزار و ۵۰۰مترمربع در محدوده بازار تهران به عنوان قدیمی‌ترین بافت تاریخی تهران توسط تعدادی سرمایه‌دار به تحولات فاجعه‌آمیزی در این محله منجر شده است». عبارت بالا بخشی از سخنان دکتر اسکندر‌مختاری، عضو هیات علمی سازمان میراث فرهنگی و مدیر پایگاه شهر تاریخی تهران است که در چهارمین نشست تخصصی گروه پژوهشی بازار بزرگ تهران با عنوان «ساختار تاریخی- فرهنگی بازار تهران» در محل بنیاد ایرانشناسی ایراد شد. به اعتقاد وی، این شرایط موجب شد اصناف، بازار را ترک کنند و خرده‌پاها و کارگاه‌های کوچک تولیدی نیز به خیابان‌های اطراف بازار (همچون خیابان خیام) تسری پیدا کنند.
این محقق بناهای تاریخی که مسوولیت تعمیر بیش از ۱۷۰ اثر تاریخی در ساوه، تهران و بم را در کارنامه ۳۰ ساله خود دارد، جاذبه غرب را تهدیدی برای مغشوش شدن هویت ایرانی تلقی می‌کند و با اعتقاد بر اینکه «ما در مقابل یک تهاجم بی امان هستیم». می‌گوید: آنچه ما را در برابر این تهدیدها پایدار می‌سازد، داشتن ابعاد فرهنگی است.
مختاری از بازار تهران می‌گوید: تهران را باید دوست داشته باشیم تا آن را ببینیم و آشفتگی باعث می‌شود تا آن را نبینیم. آشفتگی که حامل توسعه است و مختص ما هم نیست، اما در این آشفتگی‌ها نشانه‌های آشکاری همانند سلامتی است که در معرض دید نیست.
وی تصریح کرد: بازار پر از زندگی است، گرچه در آن کثیفی هست و آشفتگی دارد، اما دوست داشتنی است و مراجعه‌کننده زیادی هم دارد.
این محقق بناهای تاریخی، با بررسی ساختار تاریخی- فرهنگی بازار تهران از اوایل شکل‌گیری آن، با دستیابی به اسناد معتبر به نتایج قابل توجهی دست یافته است که سخنرانی وی را در زیر می‌خوانید.
قدیمی‌ترین نقشه تهران
مختاری با بیان اینکه قدیمی‌ترین نقشه تهران در تاریخ ۱۲۴۲ هجری قمری توسط یک روسی به نام نازکف و با اهداف استعماری تهیه شده است، گفت: در این نقشه، حصاری وجود دارد که دور تا دور تهران کشیده شده و تنها محله بازار در این نقشه دارای پلان است.
وی با اشاره به اینکه دلایل مختلفی برای شهر شدن تهران مطرح شده است، گفت: اما تصور من از انگیزه شهر شدن تهران، وقوع جنگ‌هایی بود که شاه طهماسب به ناچار با ازبک‌های غارتگر داشت. به دلیل فاصله زیاد، لشکر حکومت مرکزی قادر نبود به ازبک‌ها دست یابد، از این رو شاه طهماسب تصمیم گرفت، این منطقه را به عنوان اردوگاه انتخاب کند و به این ترتیب اطراف آن را بارو کشید و هر جا که بارو راه‌های ورودی را به روستای تهران قطع می‌کرد، یک دروازه بنا کرد. در مجموع شش دروازه در مسیر راه‌های ری، شمیران، دولاب و غیره ایجاد شد.
وی گفت: از سال ۱۱۶۰ تا سال ۱۲۱۰ که محمدخان، تهران را به پایتختی انتخاب کرد، درون حصار، رشدی آرام داشت. باغ‌های فراوانی داخل حصار بود و محله‌ها درون باغ‌ها قرار گرفته بودند. در این میان، محله‌ای که بادوام‌تر و از جمعیت بیشتری برخوردار است، بازار تهران است.
دومین نقشه؛ توسعه بازار
مختاری با اشاره به دومین نقشه قدیمی باقی‌مانده از تهران گفت: این نقشه هم توسط یک خاورشناس روسی با نام برهزین در سال ۱۲۶۲ تهیه شده است که نسبت به نقشه قبلی اصلاحات ساختاری دارد، در این نقشه لکه‌هایی در آن قرار داده شده و یک چهره کلی از تهران ارائه می‌کند. وی افزود: نکته حایز اهمیت در هر دو نقشه این است که بازار در امتداد راه معبری که دروازه حضرت عبدالعظیم را به ارگ تهران وصل کرده، قرار گرفته است. این شارع اصلی شهرک است و بازار در امتداد این شارع گسترش یافته است.
سومین نقشه؛ توسعه هندسی جدید
وی در خصوص سومین نقشه قدیمی به جا مانده از تهران توضیح داد: این نقشه توسط یکی از معلمان مدرسه دارالفنون با نام موسیو کرشیش در سال ۱۲۷۵ تهیه شد. در این سال، بازار تهران با شکل کالبدی جدیدی مواجه است و دلیل آن هم توسعه هندسی جدید می‌باشد که بر بازار در امتداد محور سبزه میدان مترتب است. یعنی آن بخشی که با ارگ در ارتباط بوده به عنوان راسته اصلی بازار تلقی شده و توسعه تجاری به صورت طرح‌های معمارانه گسترده شده است که امروز در قالب سراهای امیر، بازار حراج و بازار صحافان مشاهده می‌شود.
وی ادامه داد: در سال ۱۲۸۵ هجری قمری به واسطه توسعه جمعیتی تهران، خارج از محدوده ارگ نیز محل سکونت مردم شد. به طوری که فقرا در بخش جنوبی بیرون دروازه و نیز بخش‌های شرقی و غربی ساکن شدند و اغنیا در بخش شمالی، باغ‌های وسیعی را احداث کردند؛ به این ترتیب شهر توسعه یافت و نقشه‌ای را که در زمان وزارت میرزا عیسی، وزیر دارالخلاقه با یک فرانسوی، حصاری (خندق) ایجاد می‌کند که ۱۲دروازه دارد و دروازه راه‌آهن هم به آن اضافه می‌شود.
۳درصد مساحت تهران ارائه‌دهنده خدمات بسیار
وی با بیان اینکه در سال ۱۳۰۹ه.ق خیابان‌کشی‌ها آغاز شده است، توضیح داد: در حال حاضر شهر تهران ۷۵۰کیلومتر مربع وسعت دارد و از این میزان تنها ۴۰۰هکتار، محدوده حصار صفوی است و ۲۵۰۰هکتار آن محدوده جدید است. در این نسبت ۳درصدی از وضعیت جغرافیایی شهر، حدود ۲۵درصد آن را فضای اداری، حدود ۲۰درصد فضای بیمارستان و سفارتخانه‌ها، بیش از ۲۰درصد فضای تجاری، فرهنگی و آموزشی قرار گرفته است. در واقع خدمات عمده توسط بخش کوچکی از شهر ارائه می‌شود و حاصل بخش وسیعی از این کلان‌شهر، آشفتگی و التهاب تردد است.
وی ادامه داد: با توجه به این که این بخش کوچک شهر تهران در برابر خدمات متمایزی که ارائه می‌کند باید امکاناتی مطابق با شان آن در اختیار گیرد؛ اما این نگرش برعکس است و به جای آنکه باری از مرکز تاریخی برداشته شود، باری بر آن افزوده می‌شود.
وی ادامه داد: این سیاستی کلی است که تدوینگر آن نه مدیریت شهری و نه طراحان آن، بلکه فشار تقاضا است. درواقع فشار تقاضا اصول حاکم بر مدیریت مرکز تاریخی شهر را تعیین می‌کند.
بازار، قدیمی‌ترین محله تهران
عضو هیات علمی سازمان میراث فرهنگی با بیان اینکه بازار، گذشته از ویژگی تجاری بودن آن در درجه اول یک مرکز مسکونی است، گفت: این بخش یک محله شهر تهران است که به تدریج بخش تجاری آن گسترش می‌یابد و بخش مسکونی آن کم‌رنگ می‌شود. علاوه‌بر آن بازار تهران یکی از نقاط پنج‌گانه‌ای است که قدیمی‌ترین بخش‌های شهر در آن واقع است. به طوری که قدیمی‌ترین اسناد کالبدی تهران همچون آثاری از آل‌بویه و سلجوقی در مسجد جامع و بقعه‌های اطراف آن - که در محل بازار قرار دارد - مشاهده شده است. همچنین بقعه‌ای از دوره تیموری در امامزاده زید وجود دارد.
وی با اعتقاد بر اینکه توسعه بازار تهران حول محور شارع اصلی، همانند رودی بوده که هر جا آبی و گودالی در مسیر آن بوده، جاری شده است، گفت: به این معنا که ابتدا رقبات کنار معبر بودند و به تدریج رقبات به سراها تبدیل شدند. در نقشه موسیوکرشیش، سفارتخانه انگلیس مشاهده می‌شود و از معدود سفارتخانه‌هایی است که در این مرکز وجود دارد.
وی افزود: در این نقشه که با دقت بسیاری تهیه شده است، بازار به طور کامل شکل گرفته، بخش هندسی آن در انتهای سبزه میدان و از آنجا تا محدوده امامزاده زید تسری پیدا کرده است و بخش کناری شارع هم، سرا اندر سرا در حال توسعه است.
عکس هوایی اختلاف‌برانگیز
مختاری با اشاره به اینکه نقشه مهندس غفاری در سال ۱۳۰۹ ه.ق (۲۴سال بعد از آخرین نقشه تهیه شده از تهران) طراحی شده است، توضیح داد: در این نقشه تغییرات کالبدی بازار چندان محسوس نیست بلکه، بناهایی به آن اضافه شده‌اند، بخش مسکونی همچنان وجود دارد و سفارتخانه از بازار به نقطه‌ای در شمال ارگ منتقل شده است.
وی با بیان اینکه نقشه مهندس غفاری یکی از قدیمی‌ترین تصاویر هوایی ایران و تهران است، گفت: اختلافی درخصوص تاریخ تهیه این نقشه بین من و دکتر عدل وجود دارد.
دکتر عدل اظهار می‌کند، پشت یکی از نقشه‌ها، مهری با نشان نیروی هوایی آمریکا دیده است و من که مهر را ندیده‌ام، استدلالم از واقعی نبودن تاریخ این عکس این است که سردر باغ ملی در آن دیده نمی‌شود.
و از آنجا که ساخت این اثر در سال ۱۳۰۰ شروع می‌شود و در سال ۱۳۰۴ به پایان می‌رسد، به این معنا که در دوره وزارت جنگ رضاشاه شروع می‌شود و در دوره نخست‌وزیری به پایان می‌رسد.
وی افزود: تا پیش از سال ۱۳۰۰ اطلاعی از پرواز هواپیما روی آسمان تهران در دست نیست. همچنین در این عکس خیابان بوذر جمهری دیده نمی‌شود.
وی افزود: عکس هوایی ۱۳۳۵ قدیمی‌ترین و معتبرترین سند شهر تهران است که می‌تواند به نشانه‌شناسی بازار فعلی کمک بسیاری کند.
در این عکس، شارع عام بازار یعنی از دروازه حضرتی تا مسجد جامع و از این محل تا سبزه‌میدان فضاها سرپوشیده و پررنگ است و بقیه بافت‌ها، خلل و فرج است که فضای پر و خالی بخش مسکونی است. بخش مسکونی بخش غالب بازار است.
وی با اعتقاد بر اینکه دوره ۱۳۳۵ دوره سلامت بازار است، خاطرنشان کرد: این دوره، گرچه آغاز تهاجم است اما هنوز نشانه‌های سلامت بافت تاریخی قابل‌ادراک است.
توسعه با یک کاربری
مختاری با اشاره به عکس هوایی ۱۳۴۸ گفت: در این عکس بازار در برخی بخش‌ها توسعه یافته است. به عنوان مثال بخشی که خود را به چهار راه گلوبندک نزدیک می‌کند، توسعه پیدا کرده است. خیابان‌ها جاذبه‌های توسعه‌ای بازار را خارج از شارع عام تشکیل داده‌اند. به این معنا که محورهایی هستند که به دلیل سهولت دستیابی به باراندازها، (کنار خیابان‌ها) باعث توسعه بازار در خارج از محورهای قدیمی شده است.
وی افزود: این خیابان‌کشی‌ها سبب گسترش بازار در لبه‌های خیابان شده است؛ به طوری که ابتدا لبه‌های داخل بازار و سپس لبه مقابل بازار داخل محلات تحت‌تاثیر توسعه تجاری قرار گرفته است.
وی ادامه داد: در چنین شرایطی توسعه تنها با یک کاربری اتفاق می‌افتد و بحث خدمات مطرح نیست. بخش‌هایی همچون شوارع، پارکینگ، بارانداز ثابت است؛ اما باربری متغیر است.
تحولات فاجعه‌آمیز بازار
مدیر پایگاه شهر تاریخی تهران با اشاره به عکس سال ۸۵ توضیح داد: در این عکس، گوشه شمال غربی به طور کامل تحت‌تاثیر بخش تجاری بازار قرار گرفته است و راسته‌های جدیدی سرپوشیده شده است.
مشکلی که برای بازار اتفاق افتاد، این بود که تعدادی سرمایه‌گذار با سواستفاده از نبود نظارت، ۱۰هزار و پانصد متر از بازار را در ۷طبقه تراکم‌سازی کردند و در آن مغازه‌هایی ۱۰-۱۲متری ساختند که این به فاجعه‌ای بزرگ تبدیل شده است. این بارگذاری روی بازار، تحولات مختلفی را در بازار ایجاد کرد؛ به عنوان مثال، اصناف مجبور شدند بازار را ترک کنند، همچنین خرده‌پاها و کارگاه‌های کوچک تولیدی نیز به خیابان خیام و گذر قلی تسری پیدا کردند. به طوری که به عنوان مثال از بازار خاتم تا بازارچه شاهپور بوی چسب کفاش‌ها حس می‌شود.
فعال‌تر در نشانه‌گذاری
عضو هیات علمی سازمان میراث‌فرهنگی با بیان این که بازار یک زندگی دارد که چنانچه با آن می‌خواهیم زندگی کنیم، چاره‌ای جز همخوان شدن با آن نداریم، گفت: بنابراین برای رسیدن به این وضعیت باید به حفظ کیفیت و ارتقای آن گام برداریم.
وی افزود: در حال حاضر ۷۵ نقشه از تهران جمع‌آوری شده است که اگر بتوانیم پلان‌شارع‌‌های بازار را تهیه کنیم، قادر خواهیم بود آنها را به هم پیوند زده و در واقع نقشه‌ای خواهیم داشت که بستر فعالیت‌های بعدی ما خواهد بود.
مختاری در ادامه گفت: بسیاری از این نقشه‌ها نظیر مسجد امام، مسجد جامع، و سرای امیرکبیر با گرفتاری بسیار تهیه شده است که می‌تواند، موضوع تحقیق شود.
مختاری با بیان اینکه در بخش نشانه‌گذاری بازار باید فعال‌تر عمل کنیم، اذعان کرد: نشانه‌گذاری‌ها مکمل عناصر تاریخی و هویت فرهنگی بازار هستند و مشخص می‌کنند که به کدام دوره تاریخ تعلق دارند. بنابراین می‌توانند از نابود شدن آنها جلوگیری کنند؛ به عنوان مثال ماکتی که موسولینی از رم باستان تهیه کرد، موثرترین اقدام در حفظ آن بود و به اندازه‌ای که این ماکت به حفظ آثار باستانی رم خدمت کرد، سازمان میراث فرهنگی آن کشور تاثیرگذار نبود.
تنها یک دروازه به جا مانده
وی تصریح کرد: تهران در دوره قاجار ۱۳ دروازه داشت و دوره صفوی هم ۶ دروازه که متاسفانه در حال حاضر تنها یک دروازه به جا مانده است.
میراث فرهنگی متعلق به همه
عضو هیات‌علمی سازمان میراث فرهنگی با بیان اینکه میراث فرهنگی به سازمان میراث فرهنگی تعلق ندارد، گفت: میراث فرهنگی متعلق به عموم مردم است. این سازمان به تنهایی نمی‌تواند از عهده وظایف خود برآید؛ چون توانش نسبت به وظایف بسیار کمتر است.
وی ادامه داد: در همه جای دنیا افکار عمومی هستند که ابزار کار را در اختیار نهادهای دولتی قرار می‌دهند و همین افکار عمومی بود که در خصوص برج آزادی حساسیت ایجاد کرد و نتیجه این شد که میراث فرهنگی در این حضور ناچار به نظرخواهی شد.
مختاری افزود: مدیریت به این است که عده‌ای فرهیخته افکار عمومی را نسبت به موضوعات خاص حساس کنند؛ چرا که در روشنایی نمی‌توان تخلف کرد، بلکه تخلف‌ها در تاریکی صورت می‌گیرد و نظارت افکار عمومی می‌تواند از بسیاری تخلف‌ها جلوگیری کند.
وی با اعتقاد بر این که با شناخت آسیب‌های بازار تهران، می‌توان از بسیاری بیماری‌ها جلوگیری کرد، گفت: این که چه مکانیزم‌هایی در بازار تهران عامل تهدید است و این که ارزش‌های مطرح رو به اضمحلال بازار تهران که به تدریج تشکل‌ها را در بر می‌گیرد، ناشی از چیست؟ نیازمند شناخت آسیب‌ها است.
مختاری با اشاره به این که بازار در گذشته یکی از عوامل تاثیرگذار در حوزه‌های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، مذهبی و غیره بود، پیشنهاد داد: هر تحقیقی که در حوزه میراث فرهنگی انجام می‌شود، انجمن صنفی بازار هم دخیل داده شود؛ چرا که آنها تاثیرگذار هستند؛ به عنوان مثال برجی که در سبزه میدان ساخته می‌شد از سوی تشکل‌های غیررسمی مورد اعتراض واقع شد و سازمان میراث فرهنگی نیز ناچار به جلوگیری از ساخت آن شد.
وی افزود: با تکیه بر شناخت است که می‌توان تحلیل، نقد و ارزیابی کرد. علاوه بر این، برای تحقیق باید به گذشته علاقه‌مند بود تا بتوان آن را ساخت. این فضایی که کیفیت ندارد از بسیاری جهات دارای کیفیت است و باید بازشناسی و قرائت شود و برای آینده آماده شود.
ارسال نظر