نسبت دولت با نوآوری: مانع یا پیشران؟
سیدکامران باقری
مشاور مدیریت نوآوری و مالکیت فکری
نوآوری تنها به نوآوری در محصولات و خدمات خلاصه نمیشود. گاهی شرکت‌ها با خلق مدلهای کسبوکار جدید، دریچهای به فرصتهای طلایی و بکر میگشایند.
منظور از مدل کسبوکار یک شرکت، چگونگی خلق، ارائه و کسب ارزش توسط آن شرکت است، البته گسترش شتابان فناوری اطلاعات و ارتباطات در سالهای اخیر یکی از دلایل اصلی رونق گرفتن نوآوری در مدل کسبوکار بوده است. به بیان دیگر، بسیاری از مدلهای کسبوکار که پیش از این امکان عملی شدن نداشتهاند، امروزه بر بستر اینترنت نه‌تنها عملی که بسیار ثروتآفرین شدهاند.
سیدکامران باقری
مشاور مدیریت نوآوری و مالکیت فکری
نوآوری تنها به نوآوری در محصولات و خدمات خلاصه نمیشود. گاهی شرکت‌ها با خلق مدلهای کسبوکار جدید، دریچهای به فرصتهای طلایی و بکر میگشایند.
منظور از مدل کسبوکار یک شرکت، چگونگی خلق، ارائه و کسب ارزش توسط آن شرکت است، البته گسترش شتابان فناوری اطلاعات و ارتباطات در سالهای اخیر یکی از دلایل اصلی رونق گرفتن نوآوری در مدل کسبوکار بوده است. به بیان دیگر، بسیاری از مدلهای کسبوکار که پیش از این امکان عملی شدن نداشتهاند، امروزه بر بستر اینترنت نه‌تنها عملی که بسیار ثروتآفرین شدهاند. به همین دلیل در فضای کسبوکار امروزی، نوآوری در مدل کسبوکار به یکی از مهمترین منابع خلق مزیت رقابتی تبدیل شده است.
اجازه دهید با ذکر یک مثال، اهمیت نوآوری در مدل کسبوکار را بررسی کنیم. در گذشته همه خطوط هواپیمایی مسافری کم و بیش از مدل کسبوکار مشابهی پیروی میکردند. در این مدل فرض بر این بود که مسافر حتما با خود چند چمدان دارد، باید از مسافر در مسیر پرواز پذیرایی کرد، باید در طول پرواز برای مسافران فیلم سینمایی پخش کرد، فرودگاه باید به شهر نزدیک باشد، برای تهیه کارت پرواز باید به باجه شرکت هواپیمایی در فرودگاه مراجعه کرد و... اما چند سالی است که یک شرکت هواپیمایی به نام رایانایر در اروپا، با مدل کسبوکاری کاملا متفاوت رشدی انفجاری داشته و تحولی شگرف در این صنعت پدید آورده است.
این شرکت هواپیمایی دریافت که میلیونها نفر در اروپا هستند که حاضرند ارزان سفر کنند، اما چمدانی با خود نبرند، پذیرایی نشوند، تمام عملیات خرید و صدور بلیت و کارت پرواز را اینترنتی انجام دهند، به فرودگاههایی دورتر از مرکز شهر بروند و.... اکنون این شرکت با طراحی یک مدل نوآورانه و متناسب با این گروه از مسافران، رشدی چشمگیر داشته و از نظر تعداد مسافر و تعداد پروازها، رتبه نخست را در میان شرکت‌های حمل و نقل هوایی اروپا در اختیار دارد.
نوآوری در مدل کسبوکار میتواند همچون نوآوری در محصولات و خدمات به افزایش رفاه و سطح رضایت جامعه بینجامد. بنابراین دولتها همان‌گونه که در جهت افزایش نرخ نوآوری در محصولات و خدمات میکوشیدند و برای این هدف انواع سیاستها را طراحی و پیادهسازی میکردند، باید برای حمایت از نوآوری در مدل کسبوکار هم تلاش کنند. برای نمونه در همان مثال بالا، نوآوری مدل کسبوکار توسط شرکت رایانایر و در نتیجه کاهش چشمگیر هزینههای اضافی سبب شده است تا میلیونها مسافر این شرکت به آسانی بتوانند، سفری راحت و بسیار ارزان را با این شرکت تجربه کنند. بسیاری از این مسافران پیش از این نمیتوانستند از خدمات گرانقیمت جابه‌جایی هوایی برخوردار شوند.
نوآوری این شرکت، دیگر خطوط هوایی را هم به فکر نوآوری انداخته تا مگر با افزایش کیفیت خدمات و کاهش هزینه ها بتوانند رقابتی بمانند، بنابراین این نوآوری در مجموع برای اقتصاد اروپا بسیار مثبت بوده و به بالارفتن رفاه اجتماعی در این کشورها کمک کرده است.
متاسفانه سیاستهای دولتی ایران در تشویق نوآوری آنچنان کارنامه موفقی ندارند. با وجود پیشرفتهای سالهای اخیر، فضای کلی کسبوکار در ایران همچنان برای نوآوری مساعد نیست. حضور پررنگ دولت در بخش بزرگی از اقتصاد ایران و عدم انگیزه برای نوآوری در این بخش، یکی از موانع عمده نوآوری در ایران بوده است. برای نمونه دخالت و حضور سنگین دولت در صنعت خودرو مجالی برای نوآوری در محصولات و خدمات این صنعت باقی نگذاشته است. در آخرین گزارش شاخص جهانی نوآوری، جایگاه ایران در میان ۱۴۳ کشور ارزیابی شده بهتر از ۱۲۰ نبوده است.
از سوی دیگر نیک میدانیم که تحقق اهداف ملی در حوزه اقتصاد دانشبنیان بدون بهبود وضعیت نوآوری امکان پذیر نیست، بنابراین از دولت انتظار میرود که نقش پررنگتری در تشویق نوآوری بازی کند. مشخصا با توجه به اهمیت فزاینده نوآوری در مدل کسبوکار، دولت باید با طراحی و پیادهسازی سیاستهایی ویژه، زمینه را برای نوآوری مدل کسبوکار توسط بنگاههای خصوصی فراهم آورد. اما در عمل گاهی شواهدی از حرکت در جهت مخالف هم دیده میشود! یعنی گاهی دولت با مداخلات نابجا، خود به مانعی در مسیر نوآوری در مدل کسبوکار تبدیل میشود!!
برای مثال چندی پیش اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری تهران با صدور بخشنامهای تبلیغ فروش خدمات تور لحظه آخری (یا دقیقه نود) را ممنوع اعلام کرده است. (خبرگزاری ایسنا، ۲۴خرداد۹۴) در این بخشنامه عجیب آمده است که: «برخی از دفاتر و شرکت‌های خدمات مسافرتی و گردشگری با اطلاعرسانی در مورد تورهای لحظه آخری اقدام به فروش خدمات تور با قیمتهای غیر منطقی میکنند که این نحوه فروش موجبات اختلال در تنظیم بازار و ترغیب جامعه مسافر به استفاده از این روش و زمینهساز رقابت‌های کاذب و ناسالم شده و فعالیت حرفهای دفاتر خدمات مسافرتی را با مخاطره مواجه میکند. این اداره کل به‌منظور حمایت از فعالیت سالم و حرفهای دفاتر و شرکت‌های خدمات مسافرتی و گسترش صنعت گردشگری و اجتناب از روند رقابت‌های ناسالم، استفاده از روش فوق را ممنوع اعلام میکند.» بخشنامه بالا را از دیدگاه مدیریت نوآوری میتوان اینگونه تعبیر کرد:
مدل کسبوکار نوآورانه «تور لحظه آخری» که هم باعث ارزانشدن خدمات گردشگری و هم باعث خالی نماندن ظرفیت شرکت‌های ارائه‌کننده خدمات این حوزه میشود ممنوع است. دلیل این ممنوعیت هم دفاع تمام قد دولت از مدل کسبوکار قدیمی و منسوخ شرکت‌های جاافتاده در صنعت گردشگری است!!! به بیان دیگر، دولت اعلام کرده که در این حوزه نوآوری ممنوع است زیرا کسانی که به همان مدل منسوخ قبلی چسبیده اند، از این نوآوریها خوش‌شان نمیآید!!!
احتمالا ورشکست شدن بنگاه یا بنگاههایی که بر این مدل کسبوکار نوآورانه سرمایه گذاری کرده اند هم درس عبرتی خواهد شد برای دیگران تا مدلهای کهنه کسب وکار را در این کشور به چالش نکشند! به نظر میرسد که دولت به معنای عام آن باید تکلیف خود را با بخش خصوصی و نوآوریهای این بخش روشن کند. راه تبدیل شدن ایران به قدرت اول اقتصادی و فناوری منطقه تنها و تنها از مسیر نوآوری میگذرد و تکرار رفتارهای اینچنین از سوی نهادهای دولتی میتواند مانعی بزرگ در مسیر تحقق این اهداف بلند ملی باشد.
ارسال نظر