تلاش برای فهم دنیای پیچیده

سهیل قیلی
*به‌گزارش یکی از دانشجویان شرکت کننده در کنفرانس:
«تحلیل دینامیکی سیستم‌ها» یک شیوه تحقیقاتی مبتنی بر مدلسازی کامپیوتری است که از 50 سال پیش در دانشگاه MIT توسط پروفسور جی فارستر ابداع شده است و هدف آن، مطالعه سیستم‌های پیچیده در زمینه‌های مدیریتی و علوم انسانی است.

امروزه کاربرد ‌این روش گسترش زیادی پیدا کرده و در طیف بسیار وسیعی از مسائل جای خود را باز کرده است. از مسائل استراتژیک بنگاه‌های اقتصادی گرفته تا مسائل کلان اقتصادی، مسائل مربوط به بهبود سیستم‌های بهداشت و درمان، مسائل زیست‌محیطی و حتی روانشناسی و جامعه شناسی.
از سال 1983 تا کنون، همه ساله کنفرانس بین‌المللی «تحلیل دینامیکی سیستم‌ها» برگزار شده و نقش موثری در روند رو به رشد‌این رشته‌ داشته‌است. امسال نوبت کره جنوبی بود که برگزاری کنفرانس را به عهده بگیرد. محل برگزاری، هتل بین‌المللی Parktel واقع در پارک المپیک شهر سئول بود. در طول 7 روز برگزاری کنفرانس 303 مقاله به شکل‌های مختلف ارائه شد. دانشجویان، محققین و اساتید از 39 کشور جهان برای شرکت در کنفرانس به سئول آمده بودند و 40 درصد‌این افراد، اولین حضورشان در کنفرانس «تحلیل دینامیکی سیستم‌ها» را تجربه می‌کردند. در کنفرانس امسال، دانشجویان‌ایرانی نیز شرکت داشتند. تعداد ما به ده نفر می‌رسید که هفت نفرمان از دانشجویان دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف بودیم.
مقاله‌های شرکت کننده در کنفرانس به سه شیوه مختلف ارائه می‌شدند: ارائه به صورت پوستر عمدتا‌ به دانشجویان اختصاص داشت. ارائه به صورت سخنرانی‌های موازی در اتاق‌های مختلف هتل که دانشجویان و اساتید را شامل می‌شد و نهایتا‌ سخنرانی در سالن اجتماعات هتل که به ۸ سخنران مدعو‌ این کنفرانس که از اساتید برجسته‌ این حوزه بودند اختصاص داشت. از میان سخنرانی‌های جالب‌این کنفرانس می‌توان به سخنرانی دکتر علینقی مشایخی، استاد برجسته دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف که دبیر انجمن بین‌المللی تحلیل دینامیکی سیستم‌ها در سال ۲۰۰۱ بود، اشاره کرد. همچنین سخنرانی جان‌استرمن، رییس کنونی گروه تحلیل دینامیکی سیستم‌ها در دانشکده مدیریت دانشگاه MIT از سخنرانی‌های جالب کنفرانس بود.دکتر علینقی مشایخی در رابطه با ضرورت تعریف مساله و نیز چگونگی آن در فعالیت‌های تحقیقاتی در حوزه تحلیل دینامیکی سیستم‌ها به سخنرانی پرداخت. وی بیان داشت که شیوه تعریف مساله، اهمیت بسیاری در تاثیرگذاری فعالیت‌های تحقیقاتی دارد. بسیاری از محققین، با‌اینکه در رابطه با پاسخگویی به سوالات تحقیق پیش روی‌شان مهارت زیادی دارند، در کشف و مطرح کردن سوالاتی که پیش روی‌شان نیستند و از قبل طرح نشده‌اند، چندان قوی نیستند. افزایش توانایی در طرح سوالات مهمی‌ که از دید محققین مخفی مانده است به ما کمک می‌کند که هر گاه مشکلی وجود دارد، به جای آنکه به دنبال یافتن مقصر و شکایت کردن از سایرین باشیم، سعی کنیم ببینیم که چه سوالی را پاسخ نداده‌ایم که باید پاسخ داده شود و چه چیزی را مبهم باقی گذاشته‌ایم. به عنوان مثال، ممکن است‌این را زیاد شنیده باشیم که وقتی در یک شرکت مشکلی وجود دارد برخی افراد اعتراض می‌کنند که «هیچ چیز مبهم نیست و کاملا‌ مشخص است که چکار باید کرد تا مشکل حل شود، اما هیچ کس کاری نمی‌کند». چنین افرادی توجه نمی‌کنند که هیچ‌چیز بیشتر از «یک راه‌حل که مفید بودنش کاملا‌ مشخص است و اجرا نمی‌شود» مبهم نیست و عدم اجرا جای چرا پرسیدن ندارد. خیلی وقت‌ها راه حلی که انجامش برای همه مفید است اجرا نمی‌شود، اما نه به خاطر مقصر بودن کسی، بلکه به خاطر پیچیدگی‌هایی که بر ساختارهای تصمیم‌گیری حاکم است. اگر سوال تحقیق‌مان را متوجه ‌این پیچیدگی‌ها نکنیم، مدلی که می‌سازیم، صرفا‌ برای بار چندم نشان خواهد داد که راه حل معرفی شده، راه‌حل خوبی است (چیزی که مدت‌ها است همه می‌دانند). بی‌آنکه بحث کند که چرا‌ این راه حل خوب اجرا نمی‌شود.سخنرانی پروفسور استرمن، به بررسی چگونگی اثرگذاری استفاده از تحلیل دینامیکی سیستم‌ها در سیاستگذاری برای جلوگیری از انتشار گازهای گلخانه‌ای اختصاص داشت. وی معتقد بود که آنچه که در درجه اول باعث شده که سیاستگذاری‌های موجود در جهت جلوگیری از گرم شدن کره‌زمین سیاست‌های مناسبی نباشند، نه خودخواهی و بی توجهی نسبت به محیط زیست، بلکه محدودیت‌های ذهنی افراد در برآورد تبعات و آثار ناشی از سیاست‌های مختلف است. به گفته جان استرمن، سیاستگذاران معتقد بودند که اگر بتوانیم جلوی رشد تولید گازهای گلخانه‌ای را بگیریم، می‌توانیم مساله گرم شدن کره زمین را حل کنیم. این سیاست اگرچه در نگاه اول درست به نظر می‌رسد، اما در واقع دارای مشکلاتی است: میزان تولید گازهای گلخانه‌ای اکنون بیشتر از میزان جذب آنها توسط محیط زیست است و روندی رو به رشد هم دارد. حتی اگر ما از همین امروز روند رو به رشد تولید گازهای گلخانه‌ای را متوقف کنیم، باز هم تا زمانی که تولید گازهای گلخانه‌ای از جذب آن بیشتر است، میزان گازهای گلخانه‌ای موجود در جو همچنان روند رو به رشد خود را حفظ خواهد کرد و سیاست‌های ما اثرگذاری کمی ‌خواهد داشت.‌ این مساله را می‌توان با مساله تغییرات جمعیت یک کشور مقایسه کرد که نرخ زاد و ولد آن معادل با سالانه ۴ درصد از جمعیت کل و نرخ مرگ و میر آن معادل سالانه ۲ درصد از جمعیت کل است. در‌این شرایط، در صورتی که سیاستمداران بخواهند رشد جمعیت را کنترل کنند، ‌این کافی نیست که اجازه ندهند نرخ زاد و ولد بیشتر شود. زیرا حتی اگر‌این نرخ روی ۴ درصد ثابت بماند، باز هم جمعیت رشد خود را ادامه خواهد داد. از آنجا که سیاست‌های اتخاذ شده برای جلوگیری از گرم شدن زمین به هیچ وجه سیاست‌های کم هزینه‌ای نیستند، عدم توجه به نکته فوق (که بسیار هم شایع است) می‌تواند منجر به هدر رفتن مبالغ هنگفت سرمایه‌گذاری شود.
از دیگر ویژگی‌های کنفرانس سئول آن بود که حضور گروه‌هایی که در زمینه آموزش تحلیل دینامیکی سیستم‌ها و تفکر سیستمی‌- به ویژه به دانش‌آموزان- فعالیت می‌کنند نسبت به سال‌های گذشته پررنگ‌تر و چشمگیر تر بود. اگرچه در‌ ایران نیز فعالیت‌های بسیار خوب و با کیفیتی در ‌این زمینه صورت می‌گیرد، اما در کنفرانس سئول شاهد حضور نمایندگان گروه‌های ایرانی نبودیم. به نظر می‌رسد در صورتی که در سال‌های‌ آینده شرایط حضور نمایندگانی از گروه‌های فعال تفکر سیستمی‌ ایران، برای شرکت در ‌این کنفرانس فراهم شود، می‌توان اثرگذاری بالایی در گسترش تعامل با سایر گروه‌های همکار در نقاط مختلف جهان داشته باشد و به کارآیی و اثربخشی بیشتر فعالیت‌های آموزشی تفکر سیستمی ‌در‌ ایران کمک شایانی کند.تنها راه‌ یادگیری و تبادل نظر در کنفرانس‌ها، سخنرانی‌ها و برنامه‌های رسمی ‌کنفرانس نیست. ضمن مراسم و صحبت‌های غیررسمی ‌روزهای برگزاری کنفرانس با افراد مختلفی برخورد داشتیم. ‌هاکان یاسارکان استاد قبرسی دانشگاه بوگازیکی ترکیه، با هدف پیدا کردن دانشجوهای قوی در زمینه تحلیل دینامیکی سیستم‌ها و دعوت کردن از آنها برای تحصیل در بوگازیکی، به سئول آمده بود. او معتقد بود دانشجویان‌ایرانی در بهبود کیفیت برخی از دانشگاه‌های قبرس اثر زیادی داشته‌اند.‌ هانس-رالف وتتر، استاد 67 ساله جامعه شناسی در دانشگاه مونیخ آلمان، برای اولین بار بود که در کنفرانس تحلیل دینامیکی سیستم‌ها شرکت می‌کرد. او قبل از ‌این آشنایی نسبتا ‌‌اندکی با‌ این رشته داشته و هدفش از شرکت در ‌این کنفرانس، یادگیری و آشنایی بیشتر با ‌این رشته بود. شوق و انگیزه او برای یادگیری بیشتر، اصلا‌ با سنش متناسب نبود. با او در کافه هتل، گپی دوستانه زدیم. دکتر وتتر معتقد بود که در جوامع توسعه‌ یافته که زندگی افراد از رفاه بالا‌تری برخودار است، مردم و به خصوص جوانان کمتر به‌این سمت سوق داده می‌شوند که در رابطه با مسائل مختلف، عمیق فکر کنند. وی همچنین به‌رغم علاقه‌ای که به روش شناسی تحلیل دینامیکی سیستم‌ها پیدا کرده بود، بر‌این عقیده بود که ‌این روش و روش‌های مشابه، نوعی یاس و ناامیدی را به انسان القا می‌کنند. همه‌این روش‌ها می‌گویند دنیا خیلی پیچیده است و ما از آن چیزی نمی‌دانیم.در جشن اختتامیه کوچکی که در انتهای کنفرانس برگزار شد، برنامه زیبای موسیقی سنتی کره‌ای را شاهد بودیم و با برخی غذاهای نسبتا‌ عجیب کره‌ای آشنا شدیم. برنامه رسمی ‌کنفرانس به پایان رسید تا سال آینده نوبت به شهر واشنگتن در آمریکا برسد که میزبان علاقه‌مندان به تحلیل دینامیکی سیستم‌ها باشد. مهمترین مشاهده‌ای که در کنفرانس داشتیم و می‌تواند سرخطی برای سیاستگذاری علم و تکنولوژی در کشور باشد،‌ این بود که شرکت‌کنندگان غیر‌ایرانی کنفرانس - برخلاف‌ ایرانیان- صرفا‌ به دانشجویان محدود نمی‌شدند. در میان آنها افرادی بودند که با هدف به خدمت گرفتن‌این روش در سازمان‌های متبوع خود، به کنفرانس آمده بودند و همچنین افرادی که فلسفه وجودی سازمان متبوعشان، ارائه خدمات مشاوره‌ای مدیریت بر اساس تخصص‌های مختلف مدیریت از جمله تحلیل دینامیکی سیستم‌ها بود.‌این مشاهده، نشان دهنده ارتباط وسیع‌تر و عمیق‌تر بین صنعت و آکادمی‌ در بسیاری از کشورها نسبت به‌ ایران است. سوالی که‌اینک مطرح می‌شود ‌این است که چرا چنین تفاوتی وجود دارد و چگونه می‌توان آن را برطرف کرده و میزان استفاده سازمان‌های ‌ایرانی از متدولوژی‌های تخصصی علم مدیریت را افزایش داد؟