روند رشد خط تولید ماشینی که دنیا را تغییر داد

پرویز نصرتی کردکندی

عضو انجمن ایرانیان فارغ‌التحصیل ژاپن

nosrati@parsapolymer.com

تویوتا نمونه بزرگ از یک شرکت‌ ناب و یادگیرنده است. اگر بخواهیم به سیر رشد این شرکت نگاه کنیم، داستان از آقای ساگیجی تویودا شروع می‌شود 1. او که یک تعمیرکار مخترع بود ابتدا نجاری را از پدرش آموخت و آموخته‌های خود را برای طراحی و ساخت دستگاه‌های بافندگی چوبی به‌کار بست. دستگاه بافندگی ساخت تویودا در سال ۱۸۹۴ میلادی ارزانترین دستگاه در زمان خود بود. وی با آزمون و خطای مستمر و با تلاش پیگیرانه سعی در بهبود کیفیت تولید می‌کرد که بعدها همین حضور در صحنه تولید، بخش اساسی «راه تویوتا» شد.

در سال ۱۹۲۶ میلادی شرکت رسمی کارخانه ریسندگی به‌عنوان شرکت مادر تویوتا شروع به کار کرد. اقتصاد ژاپن در دوران اشغال شروع به شکوفا شدن کرد و تورم وحشتناک دوره جنگ در حال سپری شدن بود. تویوتا در آن زمان به دلیل جریان نقدینگی بسیار تحت فشار بود و بدهی‌های شرکت هشت برابر سرمایه آن بود. در این زمان تویوتا برای جلوگیری از ورشکستگی سیاست کاهش هزینه‌ها را در پیش گرفت که تبدیل به یک رفتار دائمی و از اصول بنیادین راه تویوتا و TPS شد.

TPS به‌عنوان فلسفه سیستم تولید تویوتا بعد از تولید انبوه هنری فورد، یکی از بزرگترین موضوعات مدیریتی در دنیا محسوب می‌شود. سیستمی که معتقد است دست به کار شوید، ابتکار عمل داشته باشید و راجع به مشکلات به شکل عمیق و بر اساس مستندات حقیقی تصمیم بگیرید.

در سال ۱۹۲۹ موافقتنامه‌ای با شرکت برادران پلات از انگلستان در ماشین‌آلات صنعتی ریسندگی و بافندگی به امضا رسید. بر اساس این توافقنامه، حق تولید و فروش دستگاه‌های اتوماتیک بافندگی به کشورهایی غیر از ژاپن نیز (مثل چین و آمریکا) در قبال ۱۰۰ هزار پوند داده می‌شد که در پی آن، کیشیرو رهسپار ایالات متحده آمریکا شد. در زمان انجام مذاکرات با برادران پلات، وی مجذوب اتومبیل‌ها در غرب شد. در این سفر بود که او تصمیم خود را برای ورود به صنعت خودروسازی گرفت.

در همان سال، کیشیرو تحقیق روی موتورهای گازوئیلی را آغاز کرد. کیشیرو در مورد برنامه آینده خود با رئیس شرکت، ریسابورو مشورت کرد. ریسابورو در ابتدا بسیار محتاط بود و فریادهای اعتراض از داخل و خارج شرکت بلند شد. اما کیشیرو بر تصمیم خود پافشاری می‌کرد و عقیده داشت این تجارت برای کمپانی سودمند خواهد بود و از همه مهم‌تر دولت نیز آشکارا برای سیاستگذاری پیشبرد صنایع اتومبیل در تلاش بود. طولی نکشید که ریسابورو موافقت کرد و کیشیرو دپارتمان اتومبیل را در سال ۱۹۳۳ در قسمت کوچکی از کارخانه ریسندگی، راه‌اندازی کرد. هدف او تولید اتومبیل‌های مناسب با شرایط ژاپن بود، در حالی‌ که نکات مثبت اتومبیل‌های خارجی را نیز در نظر داشت.

در سال ۱۹۳۵ اولین کارخانه خودروسازی تویوتا، آغاز به کار کرد و سال بعد، لوگوی تویودا به تویوتا تغییر یافت. یک سال بعد، یعنی ۱۹۳۷ شرکت تویوتا موتور به‌طور رسمی افتتاح شد. به این ترتیب یکی از موفق‌ترین کارخانجات ریسندگی ژاپن، در بین دو جنگ جهانی با تغییر گرایش، به کارخانه خودروسازی تبدیل شد. تلاش و همت کیشیرو تویودا باعث شد از دل کارخانه پدر، کارخانه‌ای جدید تاسیس شود. در ابتدا خود کیشیرو به‌عنوان قائم مقام شرکت جدید عمل می‌کرد که در سال ۱۹۴۱ به‌عنوان مدیرعامل، مشغول به کار شد. بلافاصله پس از راه‌ افتادن شرکت جدید، اصول مدیریتی نوینی در روش مدیریت و اداره کارخانه به کار گرفته شد. دو سال بعد، موسسه تحقیقاتی تویوتا افتتاح شد و در سال ۱۹۵۱ سیستم پیشنهاد ایده‌های خلاق در تویوتا بنیان گذاشته شد. بسیاری از ایده‌های سیستم تولید تویوتا از شرکت‌های آمریکایی اقتباس و الهام گرفته شد. یکی از ایده‌های مهم مفهوم کششی بودن سیستم تولید و فروش بود که از سوپرمارکت‌های آمریکا به‌عنوان ایده مهم الگوبرداری شده بود.

اولین محصول تجاری شرکت تویوتا، کامیون ۵/ ۱ تنی جی‌۱ بود. طی جنگ جهانی دوم تمام کارخانه در اختیار جنگ بود و برای ارتش ژاپن، کامیون تولید می‌کرد. تا چند سال بعد از اتمام جنگ نیز اجازه تولید خودرو به تویوتا داده نشد. در سال ۱۹۵۲ با مرگ کیشیرو، مسوولیت شرکت بر عهده ایجی تویوتا، پسرعموی او قرار گرفت. طی سال‌های بعد ایجی به همراه پسر کیشیرو، تویوتا را به یکی از شرکت‌های بزرگ خودروسازی جهان تبدیل کردند. در سال ۱۹۷۷ مرکز فنی تویوتا در ایالات‌متحده آمریکا افتتاح شد و سال ۱۹۸۴ همکاری تویوتا با جنرال‌‌موتورز در ایالات‌متحده صورت گرفت. پس از ایجی، تایچی اونو مسوولیت شرکت را بر عهده داشت و در استقرار سیستم تولید تویوتا، بسیار همت گماشت و اصول راهنمای تویوتا را در سال ۱۹۹۲ منتشر کرد.

تویوتا در سال ۱۹۹۸ با معرفی خودروهای هیبریدی تجاری، پیشگام بودن خود را به‌عنوان پرچمدار عرضه جدیدترین تکنولوژی‌ها به رخ حریفان کشید. در سال ۲۰۱۴ هم این شرکت با معرفی اولین خودرو پیل‌سوختی تجاری جهان که با سوخت هیدروژن کار می‌کند و خروجی آب را در پی دارد، یکی از بزرگ‌ترین قدم‌ها را به سمت خودروهای آینده برداشت. البته گذشته از ابتکارات در تکنولوژی آنچه تویوتا را تویوتا کرد روش خاص این شرکت در تولید است.

تویوتا یک شرکت معمولی تولید خودرو نیست. از همان آغاز راه‌اندازی شرکت، اصول و مبانی بکر مدیریتی در شرکت به‌کار گرفته شد. این همان وقتی بود که کیشیرو تویودای جوان معتقد بود هیچ فرآیندی را نمی‌توان کامل نامید و همیشه جایی برای بهبود وجود دارد و همین اندیشه بهبود بود، که فرآیند «کایزن» یا بهبود مستمر را در تویوتا نهادینه کرد. بنیان سیستم تولید تویوتا، فلسفه حذف کامل اتلاف‌ها است! کیشیرو معتقد بود، شرایط ایده‌آل برای تولید وقتی است که ماشین‌آلات و افراد با هم کار کنند تا بدون هیچ‌گونه اتلافی ارزش افزوده ایجاد شود.

تایچی اونو، پیشتاز سیستم تولید تویوتا‌ بر این باور بود که بزرگ‌ترین مشکل وقتی است که هیچ‌گونه مشکلی وجود نداشته باشد. او به‌طور مستمر به کارکنان می‌گفت به هر موضوعی که برخورد می‌کنید، پنج بار بپرسید «چرا؟» مثالی که خود او می‌زد، یک روبات جوشکاری بود که در وسط کار متوقف می‌شود و با این پنج پرسش، ریشه مشکل به‌دست می‌آید. اونو معتقد بود، علت ریشه‌ای مشکلات را کشف کردن، خود عامل و کلید حل مشکلات بعدی است. داده‌ها در تولید مهم است، اما واقعیت مهم‌تر است پس باید عمیق نگاه کرد و به ریشه رسید. در روش‌های تولید تویوتا سه اصل رعایت می‌شود که به ترتیب تولید بهنگام، «کانبان» و «جیدوکا» است.

تولید بهنگام روشی است که در آن هر قطعه درست در هنگامی که به آن نیاز است، تولید می‌شود و بیشتر از آن در انبار وجود ندارد. به عبارت دیگر، سوال این است: چه چیز نیاز است؟ چه وقت نیاز است؟ چه مقدار نیاز است؟ به این ترتیب می‌توان اتلاف‌ها را حذف کرد و بهره‌وری را افزایش داد. با صفر کردن موجودی انبار، هزینه‌های نگهداری کالا در انبار حذف می‌شود. لازمه این کار ارتباط بسیار قوی با تامین‌کنندگان قطعات و مدیریت صحیح زنجیره تامین است. ایده تولید بهنگام به وسیله تایچی اونو به خوبی توسعه داده شد. شاید ایده اولیه طرح چنین رویکردی، کمبود فضا و امکانات تولید در بخشی از کارخانه تولید موتور خودرو بود که کیشیرو تویودا در کارخانه ریسندگی پدر خویش راه‌‌انداخته بود.

«کانبان» یک سیستم متفاوت و متمایز کنترل است. وقتی در ایستگاه کاری به قطعه‌ای نیاز است، این نیاز اطلاع داده می‌شود و سپس قطعه به سرعت تولید و حمل می‌شود، به گونه‌ای که وقفه‌ای در تولید پیش نیاید. کانبان یک لغت ژاپنی است به معنی کارت، بلیت و علامت. «کانبان» در سیستم تولید تویوتا ابزاری است برای مدیریت جریان و تولید مواد. به کانبان روش سوپرمارکت نیز گفته می‌شود، زیرا ایده اولیه از فروشگاه‌های تجاری بزرگ گرفته شده که از کارت‌های کنترل استفاده می‌کنند و کلیه اطلاعات مربوط به محصول مثل اسم، کد، محل انبار و مانند آن، در کارت نوشته می‌شود.

«جیدو» به مفهوم اتوماسیون است و «جیدوکا» یعنی اتوماسیون با نگرش انسانی؛ یعنی ماشینی که به آسانی حرکت می‌کند و تحت پایش و نظارت یک اپراتور است. جیدوکا بر دیدن مسائل تمرکز دارد و به ساخت محصولات بسیار کیفی منجر می‌شود. در این دیدگاه کیفیت باید طی فرآیند تولید به‌دست آید. با این روش‌های مختلف تولید است که در کنار نوآوری‌های فراوان محصولاتی از طیف‌های مختلفی پدید آمده‌اند که در میان این مدل‌ها چندین مدل سرآمد همه هستند. امروز تویوتا کرولا پرفروش‌ترین خودروی تاریخ تویوتا و جهان است. از این مدل که در سال ۱۹۶۶ معرفی شده بود تاکنون بیش از ۴۰ میلیون دستگاه ساخته شده است. میزان تولید تنها این مدل بیش از دو برابر تولید کل تاریخ صنعت خودرو ایران است. تویوتا کمری، تویوتا هایلوکس و تویوتا لندکروز از دیگر محصولات پرفروش تویوتا در سال‌های اخیربوده‌اند. کیفیت برخی از خودروهای تویوتا به قدری زیاد است که بسیاری از گروه‌های نظامی و شبه‌نظامی جهان از چنین محصولاتی استفاده می‌کنند.

در آزمایش‌های مختلفی که روی خودروهای تویوتا انجام گرفته، قدرت و مقاومت این محصولات به رخ کشیده شده است. در یکی از این آزمایش‌ها خودرو در دریا غرق می‌شود و بعد از بیرون کشیدن از آب پس از مدت کوتاهی دوباره روشن می‌شود. در یکی دیگر از سخت‌ترین آزمایش‌ها، خودرو را بر سقف یک آپارتمان ۱۰ طبقه قرار می‌دهند و آپارتمان را با دینامیت منفجر می‌کنند، ولی با تعجب فروان خودرو پس از بیرون آورده شدن از زیر آوار باز هم روشن می‌شود. در شماره‌های آتی به موارد دیگری از آنچه استراتژیست‌ها باید بدانند خواهیم پرداخت. سه‌شنبه‌ها با ما باشید.

پی‌نوشت:

پس از حدود شش دهه از تولید تویوتا یعنی در سال ۱۹۹۰، دانشگاه MIT آمریکا در کتابی با عنوان «ماشینی که دنیا را تغییر داد» بر اساس تحقیقات اساتید خود از روند توسعه موفق این شرکت، تمام تجربه‌های مدیریتی خود را انتشار داد.