نفس مصنوعی به کالبد کتابفروشی‌ها

دنیای اقتصاد- بهنام ناصح: در جامعه‌ای که آمار کتابخوانی در آن با احتساب بررسی اخبار روزنامه‌ها‌، مطالعه ایمیل‌های شخصی و حتی خواندن سردر فروشگاه‌ها به قدری پایین است که با آمار هم نمی‌توان رفع و رجوعش کرد، هر مانند طرح «پاییزه کتاب» که برای رونق دادن به مطالعه عمومی صورت گیرد، ولو مقطعی و کوتاه‌مدت، ستودنی و قابل تامل به‌شمار می‌آید. پس از تجربه‌های مختلفی که از دخالت مستقیم دولت برای فرهنگ‌سازی در زمینه کتاب صورت گرفته به نظر می‌رسد، طرح‌های حمایتی که به سوی کتابفروشی‌ها متمایل شده‌اند در عمل از دیگر طرح‌ها موفق‌تر بوده است زیرا احتمال سوء استفاده و هدر رفت سرمایه در آن کمتر به چشم می‌خورد. پرداخت یارانه به ناشران برای خرید کاغذ از آنجا که اغلب با فروش کاغذ در بازار آزاد از سوی برخی ناشران کم کار تجربه‌ای ناکام بود.

متاسفانه در آن سال‌ها بسیاری از جوانان جویای کار بدون داشتن تجربه‌ و انگیزه برای ورود به این صنعت در سودای سودی بی‌دغدغه پا در این راه گذاشتند و سرانجام بدون هیچ کمکی به اقتصاد نشر و کاهش هزینه‌های تولید کتاب، رانت‌های ایجاد شده در این مسیر، جز احساس اجحاف و بی‌عدالتی در جامعه اثری به‌جا نگذاشت. طرح خرید کتاب از ناشران نیز با توجه به اعمال سلیقه‌ها، روابط برخی ناشران بزرگ با تصمیم‌گیرندگان خرید کتاب، تنها جیب تعدادی از ناشران را پر کرد آن‌چنان‌که تعداد اندکی از آنها توانستند در چند سال از این نمد کلاهی فراهم سازند و کتابفروشی‌های بزرگ دائر کنند درحالی‌که سر خیل انبوهی از ناشران بی‌کلاه ماند.

در مرحله بعد وزارت ارشاد با هدف انتقال یارانه از تولیدکننده به مصرف‌کننده به توزیع بن‌های کاغذی و سپس الکترونیکی اقدام کرد که متاسفانه این طرح نیز با نقد کردن این بن‌ها از سوی اصحاب قلم و فرهنگ و زدن پول آن به زخم‌های زندگی، جز اینکه کار و کاسبی جدیدی برای واسطه‌ها ایجاد کند فایده‌ای در پی نداشت و همچنان بازار کتاب و اهل مطالعه واقعی از آن طرفی نبستند. خوشبختانه کمتر از یک سال است که در نتیجه آزمون و خطاهای گذشته، مسوولان فرهنگی به این نتیجه رسیده‌اند که سازوکار جدیدی برای رونق اقتصاد نشر و گسترش فرهنگ کتابخوانی پایه‌گذاری کنند و آن پرداخت یارانه از طریق کتابفروشی‌ها در ازای خرید کتاب است. اکنون بعد از طرح‌های «عیدانه کتاب» و «کتابفروشی به وسعت ایران» و «تابستانه کتاب»، چهارمین گام به‌منظور توجه وزارت ارشاد به اعطای یارانه کتاب از طریق کتابفروشی‌ها در حال اجرا است.

طرح پاییزه کتاب

ثبت نام در طرح «پاییزه کتاب» از ۲۴ مهر تا ۲۴ آبان‌ به مدت یک ماه در کتابفروشی‌های سراسر کشور اجرا می‌شود. با گذشت یک هفته از آغاز این ثبت‌نام ۲۶۹ کتابفروشی در این طرح ثبت‌نام کرده‌اند. استان تهران با ۶۸ کتابفروشی، قم با ۳۳کتابفروشی و اصفهان با ۲۹ کتابفروشی بیشترین مشارکت را در این طرح داشته‌اند که در مقایسه با طرح مشابه «تابستانه کتاب» افزایش استقبال کتابفروشی‌ها از این طرح را نشان می‌دهد. در طرح «پاییزه کتاب» برای کتاب‌های حوزه بزرگسال ۲۰ درصد تخفیف و برای کتاب‌های حوزه کودک و نوجوان ۲۵ درصد تخفیف درنظر گرفته شده است. البته تنها کتابفروشی‌هایی می‌توانند در این طرح شرکت کنند که دارای پروانه کسب با تاریخ معتبر باشند و کتب آموزشی، کمک آموزشی، نایاب، افست، فاقد شماره شابک و کتاب‌هایی که در سایت خانه‌کتاب موجود نباشند، مشمول این طرح نخواهند بود.

آنچه گذشت...

با نگاهی به طرح‌ها و نتایجی که تاکنون حاصل آمده، می‌توان به تاثیر نسبی این اقدام‌ها و مقایسه در هر دوره پرداخت. با پایان یافتن طرح «عیدانه کتاب» که با شعار «امسال کتاب عیدی دهیم» در بازه زمانی یک ماهه از ۱۵ اسفند ۹۴ تا ۱۵ فروردین‌ ۹۵ در سطح کشور اجرا شد، ۴۳ میلیارد و ۷۵۲ میلیون و ۷۲۹ هزار و ۴۵ ریال کتاب با تخفیف ۸ میلیارد و ۷۵۰ میلیون و ۵۴۵ هزار و ۸۰۵ ریال به فروش رفت. طرح عیدانه کتاب در ۳۱ استان و با مشارکت ۳۲۷ کتابفروشی دارای مجوز اجرا شد و بر اساس این گزارش، در این مدت ۲۸۶ هزار و ۷۴۴ نسخه کتاب از سوی ۱۰۳ هزار و ۱۶۸ نفر خریداری شد.

در این طرح که با هدف اختصاص یارانه خرید کتاب به صورت مستقیم از سوی دولت به مردم اجرا شد، استان اصفهان با ۵۹ کتابفروشی فعال خود توانست با ۱۸ هزار و ۵۷۴ خریدار در صدر پرفروش‌ترین استان‌ها براساس خریدار قرار بگیرد و استان تهران با ۸۶ کتابفروشی و با اختلاف پنج‌هزار خریدار توانست با ۱۳ هزار و ۵۷۴ خریدار، رتبه دوم پرفروش‌ترین استان‌ها براساس خریدار را به خود اختصاص دهد. همچنین استان خراسان رضوی با مشارکت ۳۱ کتابفروشی و ۹ هزار و ۹۸۳ خریدار، رتبه سوم طرح عیدانه کتاب را از آن خود کرد.

همچنین کتاب‌های «بیشعوری» از انتشارات «تیسا»، کتاب «شازده کوچولو» از انتشارات «نگاه»، کتاب «چرا باید بسم الله بگوییم؟ و چهار سوال دیگر: آموزش سبک زندگی پیامبر (ص) به کودکان» از انتشارات «بوستان فدک»، کتاب «رساله حقوق» از انتشارات «سرایی»، کتاب «دعای جوشن‌کبیر» از انتشارات «عروج اندیشه»، کتاب «سمفونی مردگان» از انتشارات «ققنوس» وکتاب «مناجات الصالحین (ارتباط با خدا)» از انتشارات «آیین دانش» به عنوان پرفروش‌ترین کتاب‌های طرح عیدانه کتاب شناخته شده‌اند. در طرح «عیدانه کتاب» هر نفر می‌توانست تا سقف یک میلیون ریال از ۲۰ درصد تخفیف برای خرید کتاب استفاده کند و موسسه خانه کتاب به نمایندگی از طرف معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مبلغ تخفیف را به کتابفروشان پرداخت می‌کرد.

در طرح «تابستانه کتاب» نیز که در بازه زمانی یک ماهه از ۱۶ تیر تا ۱۵ مرداد در کتابفروشی‌های عضو طرح اجرا شد، با افزایش فروش ۱۰۶ درصدی نسبت به طرح عیدانه کتاب به فروش ۹۰ میلیارد و ۲۱۰ میلیون ریالی دست یافت.در طرح تابستانه کتاب ۱۷ میلیارد و ۳۶۰ میلیون تومان و در طرح عیدانه کتاب هفت میلیارد و ۷۴۰ میلیون ریال یارانه پرداخت شده و ۵۸۹ کتابفروشی عضو این طرح بودند و از این تعداد ۵۱۹ کتابفروشی حضور فعال داشتند. در این طرح ۲۰۱ هزار و ۶۱۶ نفر شرکت داشتند که افزایش ۹۵ درصدی نسبت به طرح عیدانه را نشان می‌دهد، در مراکز استان‌ها ۴۵۵ کتابفروشی و در شهرستان‌ها ۱۳۴ کتابفروشی در طرح حضور پیدا کردند. استان اصفهان با ۱۴ میلیارد ریال و تهران با ۱۳ میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال رتبه‌های اول و دوم را در پیشتازی فروش کتاب در این طرح داشتند. حال باید دید آیا طرح «پاییزه کتاب» با وجود این‌که همزمانی با برپایی نمایشگاه‌های استانی کتاب و مقارن با ایام مدرسه و دانشگاه‌ها دارد، خواهد توانست رکورد دو طرح قبلی را بشکند یا نه؟

خطر اعتیاد به مُسکن‌ها

همان‌طور که گفته شد، وجود چنین طرح‌هایی و هر طرح مشابهی که به هر نحو بر پیکر خمود صنعت نشر، روحی تازه بدمد قابل قدردانی و ارزشمند است. اما نباید از یاد برد هر دخالتی، ولو مثبت، بازار کتاب را از جریان اصیل و خوداتکا دور می‌کند و سرانجام صاحبان موسسات نشر، کتابفروشان و مخاطبان کتاب را به نهادهایی چشم به راه اعانه‌های دولتی درمی‌آورد. از این‌رو نگاه مردم و مسوولان به نتایج چنین طرح‌هایی تا وقتی که با اهداف کوتاه‌مدت و مُسکنی برای فرونشاندن درد باشد، مثمر ثمر خواهد بود وگرنه اگر جای درمان را بگیرد در دراز مدت چون شرنگی در رگ‌ها، سرانجام پیکر نحیف این صنعت را ضعیف‌تر خواهد کرد.

نیاز به توضیح نیست که جریان اصیل فرهنگی در یک جامعه براساس نیاز واقعی برای خواندن، دانستن و لذت از مطالعه شکل می‌گیرد نه یارانه‌هایی که گاه و بی‌گاه به دستشان می‌رسد. همچنان مردم در چنین جوامعی بخش عمده‌ای از نیازهای مطالعاتی خود را از طریق کتابخانه‌ها برآورده می‌کنند. درحالی‌که اغلب کتابخانه‌های کشورمان با وجود هزینه ناچیزی که لازم به پرداخت است، تهی از مخاطبان واقعی است، ایجاد انگیزه‌های مادی برای خرید کتاب در درازمدت چندان راهگشا نخواهد بود. از این‌رو لازم است توجهات را بیش از همه، به سوی نظام آموزشی، به‌ویژه دبستان‌ها و مهدهای‌کودک برای بارآوردن نسلی کتاب‌خوان متمرکز کنیم تا نیازهای اصیل و واقعی حرف نهایی را در بازار بزند.