چرخش معنادار در بازار موسیقی ایران

دنیای اقتصاد- شایان ربیعی: در یکی، دو دهه اخیر تغییر فرمت و الگوی بازارهای هنری به‌ویژه در حوزه موسیقی، ابعاد و شاخص‌های بررسی این بازارها را تغییر داده است. این تغییرها معادلات عرضه و تقاضا را یکسره متحول کرده و تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان محصولات هنری را با چالش‌های متعددی روبه‌رو کرده است.

همان‌طور که گفته شد یکی از مهم‌ترین حوزه‌های هنری که در این اتفاق با تحولات بسیار متعددی روبه رو بوده، حوزه موسیقی است. محصولات این حوزه در کمتر از بیست سال گذشته عمدتا در قالب آلبوم‌های کاست به مخاطبان عرضه می‌شد؛ اما در یک فرآیند سریع و کوتاه‌مدت به یکباره با ورود لوح‌های فشرده و گسترش استفاده کاربران از اینترنت همزمان با بارگذاری‌های متعدد آثار هنری روی صفحات وب، این الگوی کلاسیک بازار موسیقی با شوک مواجه شد.به هر حال همچنان‌که پیداست انتشار آلبوم‌های موسیقی در چند سال اخیر با مشکلات و موانع بسیاری روبه‌رو بوده است. در واقع تولیدکنندگان آثار موسیقی بیش از آنکه چشمداشت مالی در انتشار آلبوم‌ها داشته باشند، به فکر کسب شهرت از این راه هستند تا زمینه مناسبی برای گسترش بازار کنسرت‌های خود پیدا کنند.به همین دلیل می‌توان گفت که بازار موسیقی در یک دهه گذشته از کانون و محوریت آلبوم‌ها خارج شده و به برگزاری کنسرت‌ها منتقل شده است. به بیان دیگر آلبوم‌های موسیقی در بازار این روزهای هنر ایران بیشتر به‌عنوان کالایی برای شهرت‌سازی و تبلیغ یک کنسرت در آینده تبدیل شده‌اند.

مقایسه تیراژ تولید در چند سال اخیر

آخرین دوره انتشار گسترده نوارهای کاست موسیقی از سوی تولیدکنندگان عمده به سال‌ها ۸۴ تا ۸۶ برمی‌گردد. در این دوره هنوز برخی از خانواده‌ها یا خودروها با دستگاه‌های پخش کاست از موسیقی بهره می‌بردند. اما پیش از این سلطنت بازار موسیقی در اختیار کاست‌ها بود و کلید سنجش بازار هنر موسیقی در ایران از جنس این‌گونه نسبتا پیشرفته تکنولوژی بود.به هر حال در دوران سلطنت کاست‌ها در ایران، استقبال موسیقی دوستان از آلبوم‌های موسیقی بسیار قابل توجه و حتی شگفت‌انگیز بود. شاید کمتر کسی باور کند که بازار موسیقی ایران در برخی از دوره‌ها با رکوردهای چند میلیونی از آلبوم‌های موسیقی استقبال کرده است. سال ۷۴ با انتشار آلبوم «نیلوفرانه» که با صدای علیرضا افتخاری همراه بود، رکوردی قابل توجه برای بازار آلبوم‌ها ثبت شد. تولیدکنندگان این آلبوم مدعی شدند که نیلوفرانه توانسته است در ایران بیش از سه میلیون نسخه در سال بفروشد.

آمار سه میلیونی فروش رسمی یک آلبوم در شرایطی که بازار کپی‌برداری از آن نیز گرم بود، خبر خیره‌کننده‌ای بود که همه فعالان بازار موسیقی را شوکه کرد، اما این همه ماجرا نبود. چند آلبوم دیگر نیز فروش‌های قابل توجهی را تجربه کردند. آلبوم‌های «صیاد»، «نی‌نوا»، «بی‌تو به‌سر نمی‌شود»، «گلپونه‌ها»، «حیرانی» و... نیز از جمله آثاری بودند که اگرچه هرگز رکورد سه میلیون نسخه‌ای فروش را تکرار نکردند، اما فروش‌های قابل توجهی را به ثبت رساندند. امارهای غیررسمی نشان می‌دهد که این آلبوم‌ها رکوردهای فروش تقریبی در حدود دو میلیون نسخه‌ای را ثبت کرده‌اند.البته رکوردهای موردی در سال‌های اخیر هم کم نبوده است. آلبوم «کما ۱» با خوانندگی حمید عسگری در سال ۸۵ بیش از ۲میلیون و ۱۰۰هزار نسخه فروش رفت و امیدها را به بازار فروش برگرداند.

اما با ورود سی‌دی‌ها بازار میلیونی از نفس افتاد. سی‌دی‌ها خیلی راحت‌تر و زودتر از کاست‌ها کپی می‌شدند؛ اما کار کپی‌کاری هم چندان طول نکشید. دیجیتالی شدن عرضه آثار موسیقایی حتی فرصت چندانی به کپی‌کارها نداد که تکثیرهایشان را بفروشند. فرمت دیجیتالی این امکان را فراهم کرد که در ساده‌ترین فرآیند ممکن یک اثر موسیقی در بازار غیررسمی دست به دست شود. سال‌های میانی دهه هشتاد یعنی به‌طور دقیق‌تر سال‌های ۸۴ تا ۸۶ دوران اوج استفاده از تکنولوژی‌هایی مانند بلوتوث، سی‌دی و اشعه مادون قرمز بود که محصولات هنری و به‌ویژه محصولات موسیقایی را میان دستگاه‌های تلفن همراه و... مبادله می‌کرد.در این دوران تیراژ آلبوم‌های موسیقی در یک فرآیند آرام رو به کاهش گذاشت. به بیان دقیق‌تر میانگین تخمینی آلبوم‌های پرفروش و رسمی موسیقی در فاصله سال‌های ۱۳۷۶ تا ۸۰ در حدود ۴۰۰ تا ۶۰۰ هزار نسخه برآورد می‌شد؛ اما در این دوره افت قابل توجه تیراژ آلبوم‌ها کار را به توزیع آلبوم‌های چهره‌های مطرح موسیقی با ۱۵۰ تا ۲۰۰ هزار نسخه کشاند.این تیراژ در دوره ما و در سال ۱۳۹۵ به کمتر از ۱۰۰ هزار نسخه رسیده است. درواقع خرید آلبوم جایش را به دانلود از اینترنت داده است. بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که در ایران روزانه به‌طور میانگین بیش از ۶ میلیون و ۵۰۰ هزار بار آثار موسیقایی به شیوه‌های مختلف و از طریق‌ سایت‌های اینترنتی، ‌ پیام‌رسان تلگرام و... دانلود می‌شوند.اما در دانلودها رکوردهایی عجیب و غریب را در ایران تجربه کرده‌ایم. آلبوم «امیر بی گزند» محسن چاوشی که امسال منتشر شد در بازار بیش از ۵۰۰ هزار نسخه فروش رفت؛ اما رکورد دانلود غیرقانونی آن به ده میلیون هم رسید. اتفاقی که هیچ اثر هنری دیگری در این حد و اندازه تجربه‌اش نکرده است. جالب این بود که شروع دانلودها تنها ۱۰دقیقه بعد از انتشار رسمی آلبوم آغاز شد.

هزینه تولید و فروش یک آلبوم چقدر است؟

یکی از پرفروش‌ترین آلبوم‌های موسیقی چند سال اخیر در ایران آلبوم «نه فرشته‌ام نه شیطان» بوده که توسط همایون شجریان و تهمورس پورناظری با تیراژ اولیه ۵۰هزار نسخه روانه بازار شد که بسیار ناچیز است چون گفته شده که برای تهیه این آلبوم حدود ۷۰۰میلیون تومان هزینه شده است. بنابر آمار و ارقام موجود، کف هزینه‌ لازم برای تهیه آلبوم‌های طراز اول موسیقی در ایران ۳۰۰میلیون تومان است. برآوردها نشان می‌دهد که برای تهیه یک آلبوم موسیقی باید از اجاره استودیو تا حق‌الزحمه نوازنده، شاعر، عوامل صدا، طراحی جلد و... محاسبه شود. برآورد تقریبی هزینه‌های اصلی تهیه آلبوم موسیقی به این شرح است: خواننده: ۲۰ تا ۳۰میلیون تومان، آهنگساز: ۱۰ تا ۲۰میلیون تومان، شعر: ۱ تا ۲میلیون تومان (برای هرشعر)، نوازنده‌ها: ۵ تا ۱۰میلیون تومان، استودیو: ۲۰ تا ۴۰هزار تومان (هر ساعت)، میکس و مسترینگ: ۲۰ تا ۳۰هزار تومان، (هر ساعت) چاپ و تکثیر: ۳ تا ۵میلیون تومان (برای ۵هزارنسخه)، توزیع: ۲میلیون تومان (برای ۵هزارنسخه). باهوش باشید، سود هم هست در مورد سرمایه‌گذاری در حوزه موسیقی نمی‌توان اعداد و ارقام مشخصی اعلام کرد؛ چراکه در کشور ما تنها موسیقی مجاز که از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مجوز تولید و نشر می‌یابد، فعال نیست و هر ترک در موسیقی غیر‌مجاز می‌تواند با یک میلیون تومان هزینه توزیع شود؛ درحالی‌که این هزینه برای یک قطعه مجوزدار به ۲۰ تا ۳۰میلیون تومان هم برسد. بنابراین هزینه تولید یک آلبوم با ۱۰قطعه از ۱۰ تا ۳۰۰میلیون می‌تواند شناور باشد.در سال ۹۵ یک سی‌دی با لیبل و کاور بین ۹۰۰ تا ۱۱۰۰ تومان تمام می‌شود و در نهایت با ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ تومان هزینه وارد بازار موسیقی می‌شود و حداقل با قیمت ۴ تا ۷ هزار تومان در اختیار خریدار قرار می‌گیرد. این سود با توجه به درصد فروش پایین آلبوم‌های موسیقی برای تهیه‌کننده زیاد نیست؛ چراکه فروش برای خوانندگان کمتر شناخته شده از ۵هزار نسخه فراتر نمی‌رود. اما آلبوم خوانندگان مطرح در بهترین حالت بین ۸۰ تا ۱۰۰ هزار نسخه می‌فروشد. البته بعضی از شرکت‌های موسیقی آلبوم‌های خوانندگان طرف قرارداد خود را در قاب‌های دی‌جی پک یا شیشه‌ای و با هزینه‌ای بالاتر عرضه می‌کنند.

چرخش بزرگ در بازار موسیقی

به هر حال کاهش استقبال از خرید قانونی آلبوم‌ها تهیه‌کنندگان این محصولات هنری را به فکر یک جابه‌جایی انداخته است. در واقع بیشتر آلبوم‌های موسیقی در سال‌های اخیر به این خاطر تولید شده‌اند که خوانندگان جوان را به بازار معرفی کرده و زمینه‌های شهرت آنان را فراهم کنند. آلبوم‌های موسیقی در دوره حاضر بیشتر از آنکه کالای نهایی فروش باشند، ‌سنگ محک خوانندگان و اسپانسرها به شمار می‌آیند. در واقع خواننده‌ها با انتشار آلبوم در فضای مجازی و عرضه رایگان آنها میزان استقبال خود را می‌سنجند و در صورت استقبال بالا، اسپانسرها برای برگزار کنسرت‌های بزرگ موسیقی به سراغ آنها می‌روند.نکته جالب این است که سهم قابل‌توجهی از افزایش قیمت بلیت کنسرت‌ها را در ایران باید در فرآیند معرفی خوانندگان و جابه‌جایی میان آلبوم‌ها و کنسرت‌ها جست‌وجو کرد. آنجا که آلبوم‌ها با شکست در بازار مواجه می‌شوند، ‌ انتظار برای جبران این شکست‌ها در بازار کنسرت‌ها بالاتر می‌رود.