نمایشگاه کتاب فرانکفورت بازاری برای تماشا یا تجارت؟

دنیای اقتصاد- بهنام ناصح: نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت، معتبرترین نمایشگاه کتاب جهان پایان یافت و شماری از ناشران و خیلی از مسوولان فرهنگی کشورمان نیز مانند هر سال در آن شرکت کردند؛ نمایشگاهی که در آن نزدیک به هفت هزار ناشر شرکت داشتند و بیش از ۲۸۵ هزار نفر از آن بازدید کردند. با توجه به اینکه برخلاف نمایشگاه‌های کتاب تهران که مکانی برای فروش مستقیم کتاب از سوی ناشران و تفرجگاه عموم مردم است، نمایشگاه کتاب فرانکفورت مانند اغلب نمایشگاه‌های معتبر بین‌المللی علاوه بر اینکه مکانی برای تعامل نویسندگان و شناساندن وجهه‌های فرهنگی کشورهاست، بازار و موقعیتی مناسب برای عرضه آثار و معاملات حق چاپ به‌منظور ترجمه و انتشار در کشورهای دیگر محسوب می‌شود. هرچند ناشران و مولفان کشورمان، گاه با صرف هزینه‌های شخصی در برآورده کردن اهداف فرهنگی موفق عمل کرده‌اند، اما در بخش تجاری عموما کم‌فروغ بوده‌اند و در مجموع تعداد آثار فروخته شده از تعداد مسوولانی که به‌‌عنوان مثال همراه موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران به قصد سیاحت بدون اینکه قادر باشند چند جمله به انگلیسی یا آلمانی بیان کنند، کمتر است! ناکامی ناشران در بهره‌بردن از این خوان گسترده به دلایل مختلفی مربوط می‌شود که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.

نگاه سنتی ناشران

بسیاری از ناشران کشور متاسفانه هنوز نه به اهمیت تجارت بین‌المللی واقفند و نه توانایی ایجاد چنین مکانیزمی را در موسسات خود فراهم کرده‌اند. چگونه می‌توان از ناشری که سال‌ها بدون داشتن دانش کافی، به صرف داشتن سرمایه و در بهترین حالت فقط با چند سال تجربه یا به ارث بردن این شغل از نسل گذشته، به چاپ، توزیع و فروش کتاب اقدام می‌کند، توقع داشت با ناشران دیگر کشورها، پشت میز مذاکره بنشیند، برای خرید رایت اقدام کند و تعاملی هم‌شأن ناشران خارجی داشته باشد؟ امروزه در کشورمان تعداد ناشرانی که با استخدام مترجمان و بازاریابانی که قادرباشند در معاملات خارجی حرفی برای گفتن داشته باشند به تعداد انگشتان دو دست هم نمی‌رسند.

مشکل کپی‌رایت

مشکل کپی‌رایت در کشورمان سال‌هاست پابرجاست و عموم ناشران بدون اینکه به مشکلات دراز مدت این هرج و مرج فرهنگی- اقتصادی بیندیشند با این استدلال که ما بیشتر وارد کننده‌ایم تا صادرکننده، پیوستن به این معاهده بین‌المللی را به صرفه نمی‌دانند و با ترجمه آثار، بدون پرداختی به ناشران و مولفان خارجی به‌کار خود ادامه می‌دهند. از تعداد معدود ناشرانی که داوطلبانه با ناشران خارجی وارد مذاکره می‌شوند و مبالغی به عنوان کپی‌رایت می‌پردازند، اغلب ناشران، غافل از جنبه‌های حیثیتی و ضایع شدن وجهه فرهنگی کشورمان، مصرانه بر این رویه پافشاری می‌کنند. موضوع کپی‌رایت بیش از هر چیز مساله‌ای قانونی است که بی‌شک به دست قانون‌گذاران باید حل شود اما با اینکه هر ساله مسوولان مدام از محسنات و لزوم این قانون صحبت می‌کنند تاکنون اقدامی قطعی از سوی آنان دیده نشده است.

شگفت که هنوز با وجود بدیهی بودن حقوق دستاوردهای فردی از نظر مادی و معنوی برخی به دلایل صرفا مادی با این قانون همدلی نمی‌کنند. به گزارش خبرگزاری مهر همان‌طور که در نشستی که در نمایشگاه اخیر کتاب فرانکفورت برگزار شد، حسین شاهمرادی نماینده مجمع ناشران انقلاب اسلامی با انتقاد از تلاش‌های ایران برای پیوستن به معاهده برن برای کپی‌رایت گفت: مزایای این الحاق بدون شک از معایب آن کمتر است. کشور آمریکا نیز یک قرن پس از تصویب این معاهده به آن پیوسته است و برای کشور ما نیز با توجه به نسبت صادرات به واردات کتاب این الحاق توام با ضرر خواهد بود. ما تا زمانی که با مقررات داخلی فعلی نتوانیم حقوق ناشران ایرانی را تامین کنیم و از آنها حمایت به عمل آوریم، روا نیست که به فکر تامین منافع ناشر خارجی باشیم.

اما در ادامه این بحث محمد علی جعفریه مدیر نشر ثالث با اشاره به اینکه پیوستن به کپی رایت خواست ناشرانی است که به شکل واقعی و اقتصادی در ایران کتاب منتشر می‌کنند، افزود: از سویی باید وزارت ارشاد آیین‌نامه‌ای تصویب کند که از منافع ناشران خریدار و فروشنده رایت کتاب حمایت کند دوم اینکه پیوستن به کپی‌رایت خواست ناشران است؛ ناشرانی که ۱۲ سال قبل از این از منفعت شخصی چشم پوشیدند و با نامه نگاری با وزارت ارشاد خواستار توقف توزیع کاغذ دولتی شدند. ما در آن دوران به این فکر نکردیم که برایمان چه پیش می‌آید و امروز هم می‌دانیم که فضای سالم نشر با پیوستن به کپی رایت در کشور خلق می‌شود. ما می‌دانیم که این بحث به نفع ما نیست؛ اما دوست داریم تجربه‌اش کنیم و با آن جهانی شویم.

محمود آموزگار، رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران نیز در این نشست گفت: خواست همکاران ناشر در بحث کپی‌رایت این است که قانونی خلق شود که اعتماد آنها را جلب کند. واقعیت این است که نشر ایران و حتی خود اتحادیه تهران توجه دقیقی به موضوعات جهانی نشر نداشته و بخش دائمی در این زمینه فراهم نکرده است. ما سعی داریم با استفاده از فرصت فعلی برای ایجاد قانون کپی رایت از فرصت‌های تازه برای درآمدزایی بهره ببریم. وی با زیر سوال بردن این اندیشه که «چرا باید همیشه ما فروشنده آثار باشیم؟» اظهار کرد: کتاب‌های بسیار ارزشمندی از لحاظ آخرین دستاوردهای علمی، هنری، تجربی جهان در نمایشگاه بین‌المللی فرانکفورت معرفی می‌شوند. متاسفانه کشور ما به قانون کپی رایت که قانونی جهانی است، ملحق نشده است. این امر موجب می‌شود ناشران و نویسندگان ایرانی تنها با هدف ارائه محصولات خود به این عرصه پا بگذارند.

سمیرا جنت‌دوست، مدیر انتشارات «پانیذ مهر ایرانیان» و ناشر و مولف کتاب‌های آشپزی نیز که در نمایشگاه‌ فرانکفورت حضور داشت با انتقاد از نگاه یک‌جانبه در تجارت بین‌المللی اظهار کرد: کتاب‌های بسیار ارزشمندی از لحاظ آخرین دستاوردهای علمی، هنری، تجربی جهان در نمایشگاه بین‌المللی فرانکفورت معرفی می‌شوند. متاسفانه کشور ما به قانون کپی رایت که قانونی جهانی است، ملحق نشده است. این امر موجب می‌شود ناشران و نویسندگان ایرانی تنها با هدف ارائه محصولات خود به این عرصه پا بگذارند.

مشکل تحریم‌ها و مبادلات ارزی

علاوه‌بر مشکلاتی که از نظر کپی‌رایت در نشر ما دیده می‌شود که گاه به طریقی مسالمت‌آمیز و داوطلبانه حل می‌شود، مشکل مبادلات ارزی که به‌دلیل تحریم‌های چند سال‌اخیر بر کشور ما سایه ‌انداخته، راه را برای تجارتی آزاد و کم‌دردسر به روی همان‌ اندک ناشران فعال نیز بسته است. همان‌‌طور که رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران درباره ناکامی در معامله با ناشری خارجی در نمایشگاه فرانکفورت این‌گونه توضیح داده است: مذاکرات ما با انتشارات رندوم هاوس به‌دلیل ناتوانی آنها از مبادله مالی با ایران به‌دلیل شرایط تحریم با وجود علاقه‌مندی آنها به نتیجه مشخصی نرسید. هرچند با توجه به سیاست‌های پیش‌روی دولت در حل مسائل خارجی، انتظار می‌رود مشکلاتی از این دست در چند سال آینده حل شود، ولی تا برطرف شدن این مشکلات نمی‌توان چندان از ناشران داخلی و خارجی توقع داشت که حجم انبوهی از بده و بستان فرهنگی- تجاری را در کارنامه خود ثبت کنند.

موفقیت‌های اندک ولی ارزشمند

با همه دست‌اندازهای پیش‌روی ناشران در زمینه مبادلات تجاری با جهان، برخی ناشران نیز در نمایشگاه اخیر فرانفکورت توانسته‌اند در عرضه و فروش آثار به موسسات بزرگ نشر دنیا موفق عمل کنند. از جمله آنها می‌توان به انتشارات ققنوس اشاره کرد که در سومین روز از این نمایشگاه موفق شد حق رایت ترجمه عربی دو کتاب «دالان بهشت» نوشته نازی صفوی و «مونالیزای منتشر» اثر شاهرخ گیوا را به ناشری از کشور امارات عربی متحده واگذار کند.

همچنین مجموعه انتشاراتی یونیورسیتی گروپ و نیز موسسه نشر ایبیتاریس از ناشران فعال انگلستان در زمینه انتشار آثار ایرانی مذاکراتی داشت و به توافق‌هایی برای تبادل رایت کتاب دست پیدا کرده‌است. همچنین سمیرا جنت‌دوست، نویسنده «کتاب نفیس آشپزی ایرانی» این شانس را داشته که برخی کتاب‌هایش را به ناشرانی از کشورهای سوئد، آلمان، هلند و آمریکا بفروشد. هرچند چنین موفقیت‌هایی با توجه به حجم انبوه معاملاتی که در دریای عظیم رویدادی چون نمایشگاه فرانکفورت، چون قطره‌ای به نظر می‌آید؛ ولی نوید بخش این واقعیت است که ناشران ما کم‌کم دارند راه تعامل با جهان را یاد می‌گیرند و آن را در آینده گسترش خواهند داد.