کفه سنگین رمان خارجی در بازار کتاب

دنیای اقتصاد- بهنام ناصح: جز فرش، خاویار و پسته که از قدیم، ایرانی‌اش مشهور بوده، متاسفانه از سال‌های دور آنان که دستشان بیشتر به دهنشان می‌رسید دنبال جنس خارجی بوده‌اند؛ چه این رویکرد کاذب و از سر فخرفروشی و چشم‌ و هم‌چشمی باشد، چه به‌دلیل تفاوت کیفیت، ظاهرا لزومی برای تعمیم چنین تفکری در خرید کالاهای فرهنگی به‌ویژه کتاب وجود ندارد اما با نگاهی به فهرست پرفروش‌هایی که ناشران، کتابفروشان و موسسات پخش کتاب ارائه می‌دهند، به‌ویژه در حوزه ادبیات داستانی، می‌توان دریافت عمده استقبال مخاطبان از آثار نویسندگان خارجی است. حال باید دید دلیل چنین دیدگاهی چه میزان به جذابیت ادبیات آن‌سوی آب‌ها و چه میزان به جنبه‌های فرهنگی و سابقه ذهنی خوانندگان بر می‌گردد.

آثار حساب پس‌داده

بدیهی است وقتی ناشران داخلی از میان خیل آثار منتشر شده در جهان که در فهرست پرفروش‌های نشریات معتبر قرار دارند، بهترین‌ها را بر می‌گزینند، احتمال اینکه این آثار در کشور ما نیز با استقبال مواجه شود زیاد است؛ از این‌رو این شیوه انتخاب را نمی‌توان به پای با کیفیت بودن همه رمان‌ها و داستان‌های خارجی گذاشت. حتی تمام کتاب‌های پرفروش آن سوی آب‌ها نیز در ایران موفق نیستند زیرا تنها برخی از آنها با ذائقه و سلیقه عموم اهل مطالعه کشورمان جور در می‌آید با این حال برگزیده شدن در جایزه‌های معتبر و بین‌المللی می‌تواند یکی از ملاک‌هایی باشد که ناشران برای سفارش به مترجم در نظر می‌گیرند.

آنچه نویسندگان خارجی دارند

نظریه‌ای وجود دارد مبنی بر اینکه اغلب مخاطبان آثار داستانی همانند مخاطبان دستاوردهای تکنولوژی همچون یخچال، تلویزیون و گوشی موبایل، محصولات غربی را به کالاهای داخلی ترجیح می‌دهند. یوسف علیخانی، ناشر آثار پرفروش داخلی و خارجی که چند کتاب منتشر شده انتشاراتی‌اش جزو پرفروش‌های «طرح تابستانه کتاب» در کتابفروشی‌ها بوده، با این نظر مخالف است. وی در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» بیان کرد: «به هیچ وجه این نظر درست نیست چرا که در بین آثار به چاپ رسیده در نشر آموت، چه بسا کتاب‌های ترجمه شده‌ای موجود است که خاک می‌خورند و برخی آثار نویسندگان ایرانی هم به چاپ‌های هفتم و هشتم رسیده است. به نظر من نباید مردم را دست‌کم گرفت. عموم مردم دنبال آثار جذاب هستند و برایشان فرقی نمی‌کند که نویسنده‌اش ایرانی باشد یا خارجی. آنها معیارهایی دارند که با قاطعیت دنبالش می‌کنند و درگیر چنین تئوری‌هایی نیستند.»با این حال وی معترف است که اکثر آثار پرفروش بازار و انتشاراتی وی را آثار خارجی تشکیل می‌دهند زیرا اغلب نویسندگان مطرح خارجی که آثارشان به فارسی ترجمه می‌شود دارای ویژگی‌هایی هستند که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم.

موضوع روز

سوژه بسیاری از رمان‌های نویسندگان خارجی برخلاف درون‌مایه‌های انتزاعی اغلب آثار نویسندگان ایرانی، به موضوعاتی بر می‌گردند که برای ذهن خواننده آشناست؛ مثل حادثه‌‌های تکان‌دهنده در جهان، شخصیت‌های مطرح تاریخی و قهرمان‌های شناخته شده.

ماجرا محوری

وجود عنصر تعلیق و کشش در پی‌رنگ داستان‌ها، مخاطب را در آثار پرفروش نویسندگان غربی دنبال خود می‌کشد و به جای فضاهای ذهنی، عناصر جذاب داستانی که برنمود عینی‌ و اجتماعی تاکید می‌کنند و رنگ و بویی از واقعیت دارند به اشکال مختلف خواننده را دنبال خود می‌کشاند.

رویکرد به انواع ژانرها

گونه‌های مختلف داستانی در جهان طرفداران خود را دارد و بدون تحقیر و نگاه از بالا به پایین، اکثر نویسندگان، ژانرهای معمایی، پلیسی، عاشقانه و فکاهی، آثار برجسته تمام گونه‌های ادبی را ارج می‌نهند و برصدر می‌نشانند حال آنکه جامعه فرهنگی ما اغلب طنزنویسان، خالقان آثار پلیسی و آثار ماجرایی هیچ‌گاه جدی گرفته نشده و در زمره نویسندگان به حساب نیامده‌اند. به همین دلیل چنین ژانرهایی آن‌چنان که باید نگرفته‌اند.

دوری از تکنیک‌‌زدگی

بسیاری از آثار پرفروش دنیا از جنبه‌های ادبی خالی نیستند اما برخلاف باور نادرستی که سال‌ها بین نویسندگان وطنی ریشه کرده است، الزاما هر اثر ارزشمند، دشوارخوان نیست. آثار پیشرو و تجربی که فضاهای متفاوتی را درمی‌نوردند درصد اندکی از ادبیات جهان را تشکیل می‌دهد و اغلب رمان‌ها به شکلی خطی و روایتی یکدست قصه را پیش‌روی خواننده به تصویر می‌کشند. هر چند در سال‌های اخیر، نگاه عده‌ زیادی از نویسندگان از این بابت تلطیف شده است ولی سال‌ها گمان می‌رفت اگر اثر مخاطبان زیادی را جذب خود کند و دست‌کم خواندنش به دشواری «شازده احتجاب» نباشد لابد اثری فاقد ارزش است و این شد که کم‌کم عموم مردم با آثار نویسندگان قهر کردند، نویسندگان داستان‌های عاشقانه کلیشه‌ای بازار کتاب را در قبضه خود درآوردند و تا حدی سطح سلیقه‌ها را پایین آوردند تا اینکه با گسترش ارتباطات و تکنولوژی با گسترش آثار ترجمه، هر دو گروه خاصه‌پسند و عامه‌پسند داخلی غافلگیر شدند و رمان‌های ترجمه، بازار را از چنگ هر دو گروه درآورد.

تفاوت و تمایز در ممیزی آثار داخلی و خارجی، مشکلات معیشتی و اجتماعی نویسندگان همچون در نظر نگرفتن نویسندگی به مثابه شغل، اشباع عاشقانه‌های سطحی و کلیشه‌ای در بازار، نگاه سیاه و یاس‌انگیز و بی‌توجهی به علت و معلول‌ها در طرح داستان‌ها از دیگر عواملی است که نویسندگان وطنی را در مسابقه بزرگ و بی‌رحمانه آثار انتخابی مردم ناموفق گذاشته است. هر چند در این بین استثناهایی نیز وجود دارد که نشان از تغییر دیدگاه خالقان آثار داستانی در چند دهه اخیر دارد.

نقش تبلیغات

مدیر نشر «آموت» نبود تبلیغ مناسب و همکاری نکردن نویسندگان و نداشتن درایت لازم برخی ناشران برای معرفی آثار داخلی را از جمله دلایل ناموفق بودن آثار ایرانی حتی رمان‌های برجسته می‌داند. وی گفت: درحالی‌که بسیاری از نویسندگان غربی، برای آثارشان تورهای سفر به شهرها و دانشگاه‌های مختلف برگزار می‌کنند و در جشن‌های امضایی که ناشران برای آنها ترتیب می‌دهند شرکت می‌کنند، بعضی نویسندگان داخلی و ناشران ارتباط مناسبی با رسانه‌ها و مردم ندارند و این کار را دون شأن خود می‌دانند.

علیخانی افزود: توجه نداشتن به گونه‌های جدید تبلیغی به‌ویژه رسانه‌های مجازی از دیگر دلایل ناکامی آثار داخلی است. متاسفانه بسیاری از ناشران به شیوه‌های سنتی، درج آگهی در نشریات و معرفی در رسانه‌ها بسنده می‌کنند؛ غافل از اینکه حرف آخر را مردم می‌زنند و بهترین تبلیغ، تبلیغ دهان به دهان است. ناشر و نویسنده داخلی با استفاده از شبکه‌های اجتماعی و فضاهایی مانند «اینستاگرام» می‌توانند موقعیتی را فراهم کنند تا مخاطبان آثار در وضعیتی برابر به تعریف و نقد آثار خوانده شده بپردازند تا به این طریق عرصه‌ای برابر برای معرفی و تبلیغ آثار چه داخلی و خارجی فراهم شود.وی با تاکید بر اینکه برخی رسانه‌های عمومی مرجعیت خود را از دست داده یا نسبت به سال‌های گذشته از اعتبار آنها کاسته شده است، گفت: متاسفانه بعضی تبلیغات کاذب و آمارسازی‌ها برای پرفروش جلوه دادن آثار نویسندگان از سوی نهادهایی که از بیت‌المال اقدام به انتشار کتاب می‌کنند، مردم را تا حد زیادی به این‌گونه تبلیغات بدبین کرده است و به نظر می‌رسد تبلیغ دهان به دهان امروزه بهتر جواب می‌دهد آن‌چنان‌که می‌بینیم گاهی اثری که از سوی مخاطبی عادی یا هنرمندی در توئیتر به دیگران سفارش می‌شود، می‌تواند از تبلیغات رسمی سبقت بگیرد.