شبهات ارسال محموله میلیاردی هنر ایران به اروپا

دنیای اقتصاد: بخش مهمی از آثار هنری ارزشمند یکی از گران‌ترین مجموعه‌های هنری جهان، قرار است با هواپیما از یک کشور به کشوری دیگر برود، به نمایش گذاشته شود و برگردد. تعداد قابل‌توجهی از مهم‌ترین و باارزش‌ترین آثار هنری-تاریخی موزه هنرهای معاصر ایران قرار است برای نمایش در دو مرکز هنری در آلمان و ایتالیا به اروپا سفر کند. این دو جمله در ابتدای امر می‌تواند یک خبر خوب برای جامعه هنری ایران باشد اما برخی منتقدان با اظهار نقدهایی در شیوه برگزاری نمایشگاه و انتقال آثار،‌ برخی نگرانی‌ها را در این باره گوشزد کرده‌اند.

پیش از هر چیز باید گفت قرار داد این جابه‌جایی از سوی موزه هنرهای معاصر ایران امضا شده که در چند ماه اخیر با حاشیه‌های بسیاری درباره واگذاری به بخش خصوصی روبه‌رو بود. قضیه تا آنجا پیش رفت که مدیران ارشد فرهنگی کشور هم در این باره موضع‌گیری کردند و سرانجام با تلاش اصناف هنری، این واگذاری پرحاشیه منتفی شد. منتقدان این واگذاری معتقد بودند که در صورت واگذاری این موزه به بخش خصوصی، امکان تخلف در امانتداری و همچنین تمتع شخصی مدیران از آثار عمومی و ملی،‌ وجود دارد. کما اینکه شبهات متعددی درباره سوابق متقاضیان واگذاری در رسانه‌ها مطرح شد. خلاصه آنکه این اتفاق با لغو واگذاری از هیجان اولیه افتاد و پیگیری نشد.اما در ماجرای تازه‌ای که ایجاد شده، این بار بحث انتقال بخش مهمی از ‌آثار گرانبهای موزه به اروپا پیش آمده که البته تصمیم به انجام این انتقال نزدیک به یک سال پیش گرفته شده و قرار است موزه هنرهای معاصر بابت اجاره این آثار یک ونیم میلیون یورو اجاره‌بها بگیرد؛ اما از آنجا که تاکنون انتقال عمده و یکجای بخش بزرگی از آثار ارزشمند یک موزه به کشوری دیگر سابقه نداشته و موزه هنرهای معاصر قرار است در این راه،‌ تابو شکن باشد،‌ منتقدان بسیاری در این باره اظهار نگرانی کرده‌اند.

آغاز ماجرا

۱۳ مه ‌۲۰۱۴ روزنامه آلمانی«فرانکفورتر آلگماینه» گزارشی درباره گنجینه آثار هنری موزه هنرهای معاصر تهران منتشر کرد و ارزش آثار خارجی این گنجینه را ۳ هزار میلیارد یورو تخمین زد. به گزارش خبرگزاری مهر،اردیبهشت ۹۳ برپایی نمایشگاه «آثار چاپ‌های دستی هنرمندان خارجی» در گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران نگاه‌های بسیاری را متوجه آثار خارجی موزه هنرهای معاصر که یکی از غنی‌ترین گنجینه‌های آثار مدرن غربی در آسیا است، کرد. در ادامه برپایی دو نمایشگاه «ذهنیت ملموس» که به نمایش بخشی از گنجینه موزه هنرهای معاصر اختصاص داشت و به دنبالش نمایش آثار فریده لاشایی به مدت ۵ ماه در موزه هنرهای معاصر تهران که در کنارش بار دیگر تعدادی از آثار خارجی گنجینه به نمایش در آمد، در تابستان و پاییز ۹۴ فرصتی را فراهم کرد تا بسیاری از چهره‌های فرهنگی و سیاسی دنیا پایشان به موزه هنرهای معاصر تهران باز شود و انعقاد تفاهمنامه‌های همکاری میان موزه هنرهای معاصر تهران با سایر موزه‌ها به شکل رسمی در رسانه‌های ایران و آلمان مطرح شود.

هر چند حالا عده‌ای می‌گویند پیش از آن نطفه این تفاهمنامه‌ها بسته شده بود و نمایشگاه‌ها بهانه‌ای برای ایجاد یک جریان خبری بود. طی برپایی نمایشگاه «ذهنیت ملموس» ۱۷ تن از مدیران و فعالان فرهنگ و هنر اتریش به همراه رئیس‌جمهور این کشور از موزه هنرهای معاصر تهران بازدید کردند. اگنس هولهاین رئیس موزه بِلوِدِر وین، اولین بِنِش معاون خانه هنر وین، والتر اشتاین مایر وزیر امور خارجه آلمان، میشاییل بارون فون اونگرن اشترنبرگ سفیر آلمان، جیوونا مِلندری رئیس موزه ماکسی و مائورو کونچاتوری سفیر جمهوری ایتالیا در تهران تنها شماری از افرادی بودند که از این نمایشگاه‌ها بازدید کردند. در همین دید و بازدیدها بود که خبر رسید بر اساس یک تفاهمنامه، نمایشگاهی شامل ۳۰ اثر از هنرمندان ایرانی و ۳۰ اثر از هنرمندان خارجی از گنجینه موزه هنرهای معاصر در برلین و رم برپا می‌شود.

این نمایشگاه قرار است اواخر سال ۲۰۱۶ و اوایل سال ۲۰۱۷ میلادی برگزار شود. آثار خارجی گنجینه از میان همان آثاری که در نمایشگاه «ذهنیت ملموس» به نمایش درآمد ازسوی تیم کارشناسی ایتالیایی انتخاب شده و آثار ایرانی به گفته مدیر کل هنرهای تجسمی در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر، قرار است توسط یک تیم کارشناسی انتخاب شوند به‌گونه‌ای که بتوانند چند دهه هنر معاصر ایران را نمایندگی کنند.به هر حال ۲۵ مهرماه سال گذشته بود که تفاهم‌نامه همکاری موزه هنرهای معاصر تهران و بنیاد فرهنگی پروس آلمان با حضور وزیر امور خارجه آلمان و معاون هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در موزه هنرهای معاصر تهران امضا شد. مجید ملانوروزی، مدیرکل هنرهای تجسمی و سرپرست موزه هنرهای معاصر تهران و نماینده بنیاد فرهنگی پروس آلمان تفاهمنامه همکاری دوجانبه و مشترک و برگزاری نمایشگاه آثار هنرمندان ایرانی و خارجی در برلین را امضا کردند.

حواشی تمام نشدنی

اما این داستان به همین راحتی پیش نرفت و به نظر نمی‌رسد بدون حاشیه هم به کار خود ادامه دهد. خصوصا وقتی یادمان بیاید پیش از این قرار بود تنها یک تابلوی «نقاش و مدلش» اثر پیکاسو که از آثار گنجینه موزه هنرهای معاصر است برای نمایشگاهی در اسپانیا امانت داده شود که امانت دادن این تابلو به‌خاطر تحریم‌های بین‌المللی لغو شد. حالا این روزها به‌رغم لغو بخشی از تحریم‌ها عده‌ای معتقدند هنوز «برجام» به سرانجام نرسیده و امکان باز پس ندادن آثار از سوی این کشورها به‌دلیل تحریم‌ها به قوت خود باقی است. البته باز این همه ماجرا نیست. مساله مهمی که مطرح می‌شود این است که برخی از این آثار در زمانی خریداری شدند که در دهه ۷۰ بحرانی در اقتصاد هنر حاکم بود و بازار اروپا و آمریکا رونق زیادی نداشت. این آثار نیز به سرعت و در بازه زمانی کوتاهی خریداری شدند و گفته می‌شود مدارک دقیقی برای خرید برخی از این آثار در دست موزه هنرهای معاصر تهران نیست.

حال قیمت برخی از این آثار رشدی شگفت‌آور داشته و ممکن است رفتن این آثار به خارج از ایران خطرناک باشد زیرا ممکن است مدعی پیدا کند یا برای برگشتن مشکلی ایجاد شود. هر چند کارشناسان می‌گویند همه اینها بستگی به قراردادی دارد که این میان بسته شده و منوط به تعهداتی است که از دولت آلمان و ایتالیا گرفته می‌شود.نکته دیگری که درباره این اتفاق هنری مطرح می‌شود این است که به گفته کارشناسان و با جست‌وجو در دنیای اخبار به هیچ نمونه‌ای برنمی‌خوریم که یک موزه بخش مهمی از گنجینه خود را یکجا، جابه‌جا کند. عمده امانت‌سپاری‌های بین موزه‌ای زمانی رخ می‌دهد که یک موزه بخواهد نمایشگاهی دوره‌ای از آثار یک هنرمند یا یک جریان هنری برگزار کند و چند اثر محدود برای تکمیل نمایشگاه خود را از موزه‌ای دیگر به امانت بگیرد. در این سال‌ها از ایران نیز چند نمونه از آثار خارجی گنجینه مانند آثاری از جکسون پولاک یا پیکاسو به همین دلیل سوار بر هواپیما راهی سفر به خارج از مرزها شده‌اند.

نگرانی انجمن نقاشان

این تفاهم‌نامه که قرار است تا بیش از دو ماه دیگر یعنی در دو ماه آذر و دی ماه اجرایی شود، هنوز واکنش‌های زیادی را در پی دارد. انجمن نقاشان ایرانی نیز روز گذشته در یک نامه سرگشاده به معاونت هنری وزارت ارشاد خواستار ایجاد شفافیت برای رسانه‌ها و منتقدان درباره انتقال این آثار ارزشمند شد. آنان در بخشی از این نامه نوشته‌اند: «جامعه هنری ایران نگران سرنوشت میراث ملی کشور است، نگران گنجینه‌‌ای که قرار است طبق قراردادی بین‌المللی به خارج از کشور برود، همین گنجینه‌ای که «هرمان پارتسینگر» رئیس بنیاد میراث فرهنگی پروس در مصاحبه با سایت دویچه‌وله فارسی در ۱۷ شهریور ۱۳۹۵ آن را «باارزش‌ترین مجموعه هنر قرن بیستم خارج از مرزهای اروپا و آمریکای شمالی» می‌نامد. همه این نگرانی‌ها به‌خاطر این است که مدیران ارشد وزارت ارشاد درباره ماهیت این قرارداد شفاف‌سازی نکرده‌اند یا سکوت کرده‌اند و از دادن پاسخ صریح آشکارا طفره رفته‌اند. حتی گزارش سایت دویچه‌وله فارسی در ۱۷ شهریور ۱۳۹۵ تحت عنوان «پایتخت آلمان، میزبان نخستین نمایشگاهی از گنجینه تهران» به ابهامات موجود افزوده است.

آقای مرادخانی آیا همه جنبه‌های قانونی این قرارداد برای شما کاملا شفاف است؟ آیا شما هم مثل ما نگران بازگشت کامل این آثار هستید؟ اگر به یقین می‌دانید که اصل این آثار قرار است طبق قرارداد منعقده بین موزه هنرهای معاصر و «طرف آلمانی» به‌طور صحیح و سالم و سروقت به ایران بازگردند، لطفا طی یک نشست رسمی در حضور مطبوعات، انجمن‌های هنری، هنرمندان و فعالان جامعه هنری، با دادن پاسخ‌های شفاف و روشن، خانواده بزرگی را از نگرانی‌های فزاینده برهانید.»این انجمن در مورد شیوه تضمین درباره بازگشت به‌موقع، صحیح، سالم و اصل همه آثار «باارزش‌ترین مجموعه هنر قرن بیستم خارج از مرزهای اروپا و آمریکای شمالی» و معرفی پشتوانه این ضمانت را از معاون هنری پرسش کرده است. همچنین در بخش دیگری از پرسش‌ها آمده است: « اووه کیتل‌من مدیر گالری ملی برلین در مصاحبه با دویچه‌وله گفته است که انتخاب آثار این نمایشگاه با همکاری طرف ایرانی و گالری ملی آلمان صورت گرفته است، ولی «در نهایت هر آنچه را که می‌خواستیم، دریافت کردیم». اگر این حرف درست باشد نقش «طرف ایرانی» در این مذاکرات چه بوده است که «طرف آلمانی» توانسته هر آنچه را که می‌خواسته دریافت کند؟»باید منتظر ماند و دید که در فرصت باقیمانده تا اجرای مفاد تفاهم‌نامه پرحاشیه موزه هنرهای معاصر، چه پاسخی به این نگرانی‌ها داده خواهد شد.