اما و اگر واردات شکلات
سگ بدون دریافت غذا و فقط با به صدا در‌آمدن زنگ عکس‌العمل نشان می‌داد، عکس‌العملی که پاولف آن را «شرطی شدن» نام گذاشت. گستره امر شرطی شدن وسیع است و همه‌گیر و البته شامل تمام موجودات زنده از جمله اشرف مخلوقات هم می‌شود، با کاربرد‌های فراوان. رنگ زرد یا قرمز خاص اتومبیل، به‌طور ناخود‌آگاه اتومبیل فراری را در ذهن نقش می‌بندد و آن ستاره مخصوص، اتومبیل مرسدس بنز را.
بهره‌گیری از پدیده شرطی شدن و شرطی کردن توجه گروه‌های متعددی از جمله موسسات اقتصادی را جلب کرده است. نوشته حاضرنمونه‌ای است قابل تامل در این زمینه.
مصرف تنقلات شامل شیرینی‌های مختلف و شکلات و سوهان و گز و آبنبات و نقل و بیسکویت و آجیل قسمتی است از خوراک روزانه. شهر‌های مختلف کشور به ساختن و پخت و تهیه قسمتی از این تنقلات شهره هستند.
نان برنجی کرمانشاه. سوهان قم. باقلوا و نان بادامی یزد و گز اصفهان و مرباهای متنوع قزوین و صد‌ها نمونه دیگر. در این میان تبریز از جایگاهی والا برخوردار است.
شکلات و تافی و آبنبات‌های تبریز دارای بازار وسیع داخلی است با صادراتی قابل‌توجه و ارزشمند و بسته‌بندی‌های چشم نواز.
اولین فروشگاه بزرگ در ایران در خیابان فردوسی تهران و با نام همین خیابان تاسیس شد و متعاقب آن فروشگاههای کوروش و چند فروشگاه بزرگ دیگر. بعد از انقلاب هم تاسیس فروشگاههای بزرگ ادامه یافت تا در سال‌های اخیر نام جذاب و فرنگی «مال» به جای فروشگاه به‌کاربرده شد و تاسیس مال‌ها در تهران و شهرستان‌های بزرگ و متوسط سرعت گرفت و گسترش یافت. آرایش و چینش اقلام مختلف در«مال»ها جذاب‌تر از فروشگاههای قدیمی است و تنوع محصولات و تعدد خدمات هم وسیع‌تر است. در گشت و‌گذاری که از چند «مال» در تهران داشتم به منظره‌ای بسیار آشنا برخورد کردم. انواع تنقلات از قبیل شکلات و تافی و آبنبات و بیسکویت‌های عرضه‌شده در «مال»ها کاملا شبیه فروشگاههای فرودگاه‌های خارج کشور بود. همان اقلام و همان مارک‌ها و همان بسته‌بندی‌ها. البته در غیاب نان برنجی کرمانشاه یا تولیدات مرغوب یزد و قم و اصفهان و قزوین و بالاخص تبریز.
گویا به پژوهش‌های پاولف عمیقا توجه کرده و چشم و ذائقه هموطنان را مصرانه با تنقلات وارداتی پرورش داده و شرطی کرده‌اند. بسته‌بندی‌های دلفریب و عکس‌های روی جعبه‌ها به تو پیام می‌دهند که: بسته شکلات را بخر و باز کن و لذت ببر. جعبه یا بسته‌بندی شکلات تو را شرطی می‌کند. دیدن همان و میل و ولع خرید همان. کمپانی‌های شکلات‌سازی بزرگ استاد شرطی کردن هستند و شاگرد وفادار پاولف. شکلات‌های وارداتی به کشور ما برند‌های بین‌المللی بوده و غالبا ساخت دو کشور هندوستان و ترکیه هستند.
شکلات‌ها یا از طریق واردات قانونی و پس از پرداخت حقوق گمرکی یا از طریق «چمدانی» وارد کشور شده و به‌طور وسیع از مال‌ها گرفته تا کوچک‌ترین خرده‌فروشی‌ها و حتی فروشگاههای مدارس پخش و عرضه می‌شوند و به این ترتیب و به پیروی از توصیه اقتصاددانان طرفدار «تجارت آزاد» جنبش وارد کردن شکلات همزمان با پرورش دادن چشم و ذائقه هموطنان، با بهره‌گیری از روش شرطی کردن پاولف، ادامه می‌یابد. حجم و تنوع شکلات‌های وارداتی نشان می‌دهد که سالانه مبالغ هنگفتی ارز به منظور خرید این کالا از کشور خارج می‌شود. به علت چمدانی بودن واردات قسمتی از شکلات‌ها، رقم دقیق ارز‌‌بری این کالا مشخص نیست.
شکلات‌سازان هندوستان و ترکیه نمایندگی برند‌های معروف را گرفته و با وارد کردن کاکائو از کشور‌های پرورش‌دهنده این گیاه از قبیل غنا و ساحل عاج و ونزوئلا به شکلات‌سازی می‌پردازند. حرفه‌ای که کشور ما در آن صاحب تبحر کافی و مطلوب و دارای سابقه‌ای طولانی است. قضاوت توان مقابله شکلات‌سازان تبریز با زورمندی کمپانی‌های چندملیتی شکلات‌سازی چندان مشکل نیست. «مال»های نو‌پدید با عرضه محصولات متنوع صحنه این رقابت هستند دوشادوش مینی سوپرهای قوچان تا ملایر و ابهر تا گناوه.
