مانی موتمنی

سال ۲۰۱۵ از سوی یونسکو سال «روشنایی و فن‌آوری‌های مبتنی بر نور» نام‌گذاری شد. جایزه نوبل فیزیک ۲۰۱۴ نیز به اختراع LED آبی و کاربردهای گسترده‌اش در صنعت روشنایی تعلق گرفت. این دو رخداد نشانه پیشرفت‌های شگرف ایجاد شده در این صنایع است.

جایگاه اقتصادی صنایع نوری به سرعت در حال رشد است. ارزش افزوده این صنعت در سال ۲۰۱۱ نزدیک به ۳۰۰ میلیارد یورو بوده است اما پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۲۰۲۰ این رقم به ۶۰۰ میلیارد یورو برسد. ۲۵ درصد از این ارزش افزوده به ساخت صفحه‌های هوشمند اختصاص دارد که بیشترین کاربرد آن در موبایل و تبلت است. وسایل مخابراتی ۲۲ درصد و تجهیزات پزشکی ۷ درصد از ارزش افزوده صنایع نوری را تشکیل می‌دهند. اما به غیر از موارد فوق، کاربرد اصلی این فن‌آوری در صنعت روشنایی است. هرچند سهم صنعت روشنایی از ارزش افزوده صنایع نوری کمتر از ۷ درصد است ولی ۲۰ درصد از کل برق مصرفی جهان به روشنایی اختصاص می‌یابد. پیشرفت صنعت روشنایی و فن‌آوری LED می‌تواند برق مصرفی چراغ‌ها را ۵۰ درصد کاهش دهد. به همین دلیل پیشرفت‌های ایجاد شده در صنعت روشنایی نقشی راهبردی در امنیت انرژی و حفظ محیط زیست ایفا می‌کند. شاید به همین دلیل باشد که اقداماتی در جهت جایگزینی محصولات روشنایی LED با محصولات قدیمی در ایران انجام شده است. برخی معافیت‌های تعرفه‌ای و تشویق صدا و سیما به استفاده از لامپ LED ازجمله آنها است. هرچند این اقدامات با نیت ارتقای فن‌آوری روشنایی و افزایش بهره‌وری صورت می‌گیرد اما نگارنده این مطالب به سه دلیل معتقد است که سیاست‌های اعمال شده ممکن است نتایج نامطلوبی به همراه داشته باشد:

نخست: محصولات روشنایی را می‌توان به چهار گروه اداری، خیابانی، صنعتی و تزئینی تقسیم کرد. چراغ‌های تزئینی که بیشتر مصرف خانگی دارد، کمتر در داخل کشور تولید می‌شود. اما مصرف سه بخش دیگر به‌طور کامل توسط صنایع داخلی تامین می‌شود. هر نوع محصول روشنایی موجب اشتغال در سه رده کارخانه می‌شود. کارخانه‌های تولیدکننده قطعات برقی مانند تولیدکنندگان ترانس، کارخانه‌های تولیدکننده لامپ و کارخانه‌های تولیدکننده چراغ. در حال حاضر لااقل ۲۲ کارخانه لامپ ساز و حدود ۴۰ کارخانه چراغ‌سازی در ایران فعال هستند. حدود ۲۰ درصد از ارزش محصولات روشنایی وارداتی و ۸۰ درصد آن ایرانی است. اما با وجود فن‌آوری LED این نسبت‌ها تغییر می‌یابد. منبع نور LED صفحه‌ای نورانی است که با لامپ تفاوت بنیادی دارد. توجه به این نکته ضروری است که یک کارخانه لامپ‌ساز نمی‌تواند تولیدکننده LED شود. از سوی دیگر در محصولات LED چراغ و منبع نور از یکدیگر تفکیک نمی‌شود. یعنی چراغ‌سازان ایرانی که پیش از این چراغ را بدون لامپ عرضه می‌کردند، از این پس ناچار به عرضه چراغ با منبع نور می‌شوند. این تغییر به سرمایه‌گذاری هنگفت برای تامین صفحات LED و تغییر قالب‌‌ها نیاز خواهد داشت. از سوی دیگر، هنوز امکان تولید انبوه و اقتصادی LED در کشور وجود ندارد. همچنین به دلیل نظام تعرفه‌ای خاصی که برای محصولات LED شکل گرفته است، هیچ صنعتگر خارجی تمایل به سرمایه‌گذاری، انتقال فناوری و تولید LED در داخل کشور ندارد. از این رو، صنایع روشنایی ایران ناچار به مونتاژ چراغ‌های LED هستند که در بهترین حالت سهم مواد اولیه وارداتی را نسبت به ارزش محصول به ۶۰ درصد می‌رساند. هزینه-فایده تشویق مردم به استفاده از محصولات LED در شرایطی که این فناوری در داخل بومی نشده است تا حدودی مبهم بوده است و در این زمینه باید از تصمیمات شتابزده پرهیز کرد.

دوم: منبع نورLED عمر و بازدهی بیشتری نسبت به لامپ دارد اما با توجه به جوان بودن این فناوری، قیمت یک چراغ با کیفیت LED دو تا سه برابر چراغ‌‌های لامپی است. به همین دلیل یک چراغ LED که دارای استانداردهای بین‌المللی باشد به دلیل گران بودن در بازار ایران متقاضی اندکی خواهد داشت. از سوی دیگر به دلیل تبلیغات دولتی و همچنین کاهش هزینه برق، موج تقاضا برای چراغ‌های LED وجود دارد. بازار لاله‌زار که مرکز توزیع و تامین محصولات روشنایی در کشور است، چاره این پدیده را در واردات چراغ‌های بی‌کیفیت و ارزان چینی یافته است. عموم چراغ‌هایی که در بازار روشنایی ایران به‌عنوان LED فروخته می‌شود، عمری کوتاه و بازدهی اندکی دارند. این در حالی است که هنوز سازمان‌های نظارتی درک صحیحی از این فناوری نداشته و همچنان استانداردهای قدیمی ملاک آنها برای چنین محصولاتی است. سوم: بیش از یک سال است که یک آگهی تلویزیونی به‌صورت زیرنویس مردم را دعوت به «کاهش هزینه برق با استفاده از لامپ LED می‌کند». لازم به توجه است که روشنایی با فناوری LED دیگر نیازی به لامپ ندارد. در حقیقت LED منبع نور جدیدی است که جایگزین لامپ شده است. اما در سال‌های اخیر تولیدکنندگان LED به منظور جلب بازار کشورهای کمتر توسعه‌یافته، اقدام به ساخت محفظه‌های LED شبیه به لامپ کرده‌اند که در بازار به لامپ LED معروف است. این لامپ‌ها با هدف آنکه مصرف‌کنندگان بتوانند در چراغ‌های قدیمی از لامپ LED استفاده کنند ساخته شده و دقیقا به همین دلیل چنین لامپ‌هایی نور نامناسب و دوامی کوتاه دارند. تقریبا تمامی این لامپ‌ها از چین وارد می‌شود. هدایت مصرف‌کنندگان به مصرف لامپ LED به جای چراغ LED اقدامی غیرحرفه‌ای است. سیاست‌گذاران انرژی کشور باید به درک این مهم نائل شوند که انقلاب LED در صنعت روشنایی، مانند تعویض لامپ کم‌مصرف با لامپ رشته‌ای نیست. اقتصاد ملی برای بهره‌مندی از مواهب روشنایی LED قبل از آگهی تلویزیونی به طراحی استراتژی مناسب جهت انتقال فناوری، اصلاح نظام تعرفه‌ای و تعریف استانداردهای روزآمد نیاز دارد.