صادرات با کمترین ارزش افزوده

گروه صنعت و معدن- براساس آمار تجارت خارجی ایران در سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۲ (دوره چهار ساله) در حالی بیشترین سهم از سبد کالای صادراتی به میعانات گازی و محصولات پتروشیمی اختصاص یافته که کارشناسان معتقدند به منظور ساماندهی اقتصاد کشور باید در یک دوره زمانی خاص و با سیاست‌های تشویقی، صادرکنندگان را به سمت صادرات محصولات با ارزش افزوده بالاتر هدایت کرد. براساس گزارش منتشر شده از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس در دوره چهار ساله مذکور بیشترین سهم ارزش واحد صادرات به تفکیک نوع کالا به میعانات گازی و محصولات پتروشیمی اختصاص داشته است که در رده کالای خام و با ارزش افزوده پایین قرار دارند.

از سوی دیگر، آمار اعلام شده بیانگر آن است که در سال‌های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۲ نیز نسبت ارزش واحد واردات به ارزش واحد صادرات همواره بیش از دو برابر بوده و در سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۲ این رقم به بیش از سه برابر رسیده است. به عبارت دیگر، برای وارد کردن یک واحد کالا به کشور باید بیش از دو واحد کالا صادرات به سایر کشورها داشته باشیم و این به معنای کاهش ارزش هر واحد کالای صادراتی در مقابل ارزش کالاهای وارداتی است.

همچنین بر این اساس از آغاز برنامه سوم تاکنون نیز رابطه مبادله خالص و ناخالص کشور دارای روند نوسانی بوده و هیچ رشد منظمی مشاهده نمی‌شود.

از سوی دیگر، رابطه مبادله ناخالص نیز در این سال‌ها (۱۳۹۲- ۱۳۷۹) روند نزولی داشته است و هر دو رابطه مبادله (خالص و ناخالص) به پایین‌ترین میزان خود در سال ۱۳۹۲ رسیده‌اند. به بیان دیگر، روند رابطه‌های مبادله تجاری خالص و ناخالص از الگوی مشخصی پیروی نکرده است. با این حال رابطه مبادله ناخالص در مقایسه با رابطه مبادله خالص بی‌ثباتی بیشتری داشته است.

کمترین میزان رابطه مبادله خالص با رقم ۲۹۵/۰ درصد به سال ۱۳۹۲ و بیشترین میزان آن با رقم ۴۸۷/۰ درصد به سال ۱۳۸۵ مربوط می‌شود. همچنین کمترین میزان رابطه مبادله ناخالص با رقم ۳۶/۰ درصد به سال ۱۳۹۲ و بیشترین میزان آن با رقم ۰۱/۲ درصد به سال ۱۳۸۱ مربوط می‌شود.

با این شرایط می‌توان گفت روند حرکتی رابطه‌های مبادله خالص و ناخالص یکسان نیست؛ اما هر دو شاخص فوق در سال ۱۳۹۲ به کمترین میزان در دوره زمانی مورد بررسی رسیده‌اند که این می‌تواند برای اقتصاد کشور هشداردهنده باشد و این امر به‌منزله افزایش قابل توجه قیمت کالاهای وارداتی نسبت به قیمت کالاهای صادراتی است.

از بعد ترکیب تجاری نیز طی سال ۱۳۹۲ نیز بیش از ۲۴ درصد ارزش دلاری صادرات غیرنفتی کشور را میعانات گازی، ۲۵ درصد محصولات پتروشیمی و ۴۹ درصد را سایر کالاها تشکیل می‌دهند. از مجموع صادرات غیرنفتی کشور حدود ۵۰ درصد آن را کالاهای پتروشیمی و میعانات گازی تشکیل می‌دهند که منشأ نفتی دارند. همچنین با استناد به گزارش دوازده‌ ماهه سال ۱۳۹۱ گمرک، از بخش سایر کالاها نیز بیشترین میزان صادرات مربوط به متانول (الکل متیلیک) است که به‌طور غیرمستقیم وابسته به نفت و گاز است و گویای میزان وابستگی صادرات کشور به نفت و گاز است.

از سوی دیگر براساس جدول شماره یک که مقایسه ارزش واحد صادرات سه نوع کالای صادراتی را نشان می‌دهد، بیشترین ارزش واحد متعلق به گروه میعانات‌گازی و سپس محصولات پتروشیمی است. به تبع آن ارزش واحد صادرات کل و در نتیجه بخش مهمی از رشد رابطه مبادله تجاری غیرنفتی نیز وابسته به محصولات نفتی و گازی خواهد بود. همان‌طور که مشاهده می‌شود در سال ۱۳۹۲ ارزش واحد صادرات میعانات گازی حدود ۵/۲ برابر ارزش واحد صادرات سایر کالاها است.

در خصوص رابطه مبادله تجاری کشور در صادرات میعانات ‌گازی و پتروشیمی نیز می‌توان گفت که از روند صعودی برخوردار بوده است، در مقابل رابطه مبادله تجاری برای صادرات غیرنفتی به جز سال ۱۳۹۱ از روند نزولی برخوردار بوده و از رقم ۸۲/۰ درصد در سال ۱۳۸۹ به رقم ۷/۰ درصد در سال ۱۳۹۲ جاری رسیده است. براین اساس سهم عمده در ثبات نسبی رابطه مبادله کل در سال‌های اخیر نیز با تکیه بر رشد رابطه مبادله تجاری میعانات گازی و محصولات پتروشیمی رخ داده است.

با توجه به موارد فوق می‌توان گفت، افزایش وزنی و ارزشی صادرات به همراه کاهش وزنی و ارزشی واردات در سال ۱۳۹۲ نسبت به سال ۱۳۹۱، باعث بهبود ۴۳/۲۳ درصدی کسری تراز بازرگانی کشور شده است.

در سال ۱۳۹۲، ارزش واحد صادرات کشور نسبت به سال قبل کاهش و ارزش واحد واردات افزایش یافت که باعث سقوط رابطه مبادله به کمترین میزان خود در دوره مورد بررسی (۱۳۹۲- ۱۳۷۹) شد.

همچنین از بعد ترکیب تجاری حدود ۵۱ درصد صادرات غیرنفتی کشور در سال ۱۳۹۲ را میعانات گازی و محصولات پتروشیمی تشکیل می‌دهند که خود منشأ نفتی دارند که اتکا به ارقام کلی رشد صادرات غیرنفتی را مورد تامل قرار می‌دهد. همچنین صادرات میعانات گازی نسبت به سال قبل از آن (۱۳۹۱) افزایش داشته است.

از سوی دیگر، ارزش واحد صادرات میعانات گازی و سایر کالاها، در سال ۱۳۹۲ نسبت به سال قبل کاهش قابل ملاحظه‌ای داشته است؛ اما در مقابل، ارزش واحد صادرات محصولات پتروشیمی افزایش اندکی داشته است. کاهش ارزش واحد سایر کالاها در کنار روند فوق باعث شده تا ارزش واحد صادرات کل کشور نسبت به سال قبل کاهش یابد.

اگر آمار و ارقام مربوط به تجارت غیررسمی و قاچاق را به آمارهای واردات و صادرات که از طریق مراجع رسمی ارائه شده است اضافه کنیم، مسلما ارقام به دست آ‌مده برای ارزش واحد واردات و صادرات و رابطه مبادله تغییر محسوسی خواهند داشت.

با این شرایط بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس پیشنهاد شده در راستای سیاست‌های کلی تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی و طرح ساماندهی اقتصادی تدابیری اتخاذ شود که زنجیره تولید از مواد خام تا محصولات نهایی تکمیل شود و طی یک بازه زمانی معین و با تشویق صادرکنندگان به جای خام‌فروشی و صادرات با ارزش افزوده پایین، اقتصاد کشور به سمت صادرات محصولات با ارزش افزوده بالاتر هدایت شود.

صادرات با کمترین ارزش افزوده