علی غفوری

وفور نفت و گاز در کشور در کنار توجه بیش از اندازه به ساخت و ساز به معنای عام (سدسازی، پل‌سازی، پروژه‌های شهری و پروژه‌های عمرانی) سبب شده تا در ایران معدن به آن اندازه که لازم است مورد توجه قرار نگیرد. حال آنکه ایران با ۵۳میلیارد تن ذخیره معدنی (که ۲۷میلیارد تن آن قطعی است) جزو یکی از ۱۰ کشور بزرگ معدنی جهان به شمار می‌رود.اگرچه متاسفانه ارزش معادن ایران هرگز دقیقا محاسبه نشده اما تنها برآورد‌های اولیه نشان می‌دهد که ایران صدها میلیارد دلار سنگ آهن، مس، سرب، کرومیت و روی در اختیار دارد. نکته جالب اینکه کمتر ماده خامی در جهان است که پس از استخراج و حتی اندکی فرآوری به اندازه مواد معدنی، ارزش افزوده تولید کند. این امر به معنای آن است که به طور مثال هر یک‌میلیون دلار سرمایه‌گذاری در مثلا بخش روی ده‌ها برابر ارزش افزوده برای آن ظرف چند سال ایجاد می‌کند. پس از کاهش قیمت‌های مواد معدنی در دهه ۹۰ اکنون قیمت مواد معدنی در جهان به طور مستمر در حال افزایش است. رشد ۱۰۰درصدی قیمت فولاد در ۴سال، رشدهای ۶۰۰درصدی قیمت نیکل طی ۸ سال، رشدهای ۳۰۰درصدی قیمت مولیبدن و روی و رشد حیرت‌آور قیمت مس در بازارهای جهان (قیمت مس و روی هم‌اکنون از تنی ۸هزار دلار و ۴هزار دلار فراتر رفته است) همگی شاهد این نکته هستند.

می‌توان پیش‌بینی کرد که توسعه سرمایه‌گذاری‌ها در معادن می‌تواند چه قدرتی را به اقتصاد ایران و توان صادراتی آن تزریق کند. حتی هم‌اکنون که بسیاری از سرمایه‌گذاری‌ها در این بخش اجرایی نشده و یا به مرحله بهره‌برداری نرسیده، آمارهای گمرک نشان می‌دهد که بیشترین رشد ارزش صادرات را بخش‌های معدن و صنایع معدنی داشته‌اند. تنها طی ۶ماه، ۳/۱میلیارد دلار آهن‌آلات، مس و محصول معدنی به خارج صادر شده و این بخش در کنار پتروشیمی (که حجم سرمایه‌گذاری در آن قابل مقایسه با معادن و صنایع معدنی نیست) شاخص‌های صادراتی ایران را به شدت تکان داده و صادرات را به نقطه مثبت عملکرد اقتصادی کشور مبدل کرده است. نکته جالب اینکه برخلاف تصور بسیاری از کارشناسان، طرح‌‌های معادن از نظر اندازه‌های اقتصادی، پروژه‌های کوچکی نیستند. بسیاری از این طرح‌ها ارزش بسیار سنگین‌تر از طرح‌های خودروسازی، پلسازی، جاده‌سازی، کارخانه‌های متعدد تلویزیون‌سازی، لاستیک سازی، لوازم خانگی و نظایر آنها دارند. به طور مثال ۲طرح معدنی که امسال در هفته دولت افتتاح شد، نظیر تجهیز معادن زغال‌سنگ طبس و مس سونگون هرکدام به ترتیب حدود ۳۵۰۰میلیارد ریال و ۴۵۰۰میلیارد ریال جذب سرمایه‌گذاری داشته‌اند و پس از راه‌اندازی نیز قادرند سرمایه اولیه خود را در مدتی بسیار اندکی بازگردانند. تنها مجموعه ایمیدرو در حال حاضر ۱۰هزار میلیارد تومان طرح معدنی و صنایع معدنی در دست اجرا دارد که چنین رقمی قابل مقایسه با هیچ بخش دیگری به جز نفت و انرژی نیست.

توسعه معادن در گروی توسعه بخش اکتشاف است. ارقام اکتشاف در این بخش در ۴ سال اخیر با رشد ۹۰۰درصدی از ۱۷میلیارد ریال به ۱۶۲میلیارد ریال رسیده اما شکی نیست که اگر خواستار رسیدن معدن ایران به جایگاه بین‌المللی آن هستیم. لاجرم باید ارقام سرمایه‌گذاری در اکتشافات را افزایش دهیم. تنها یک سرمایه‌گذاری محدود در بخش اکتشافات در یکی از شرکت‌های زیرمجموعه سازمان ایمیدرو سبب شد تا یک‌میلیارد تن به ذخایر سنگ آهن کشور افزوده شود و دست‌اندرکاران صنایع معدنی می‌دانند که اصولا تولید فولاد بدون وجود سنگ آهن (که امروزه محدودیت منابع آن سبب درگیری غول‌های فولادی جهان شده) ممکن نیست و این مقدار سنگ آهن چه ارزشی حتی در ابعاد بین‌المللی دارد.اقتصاد ایران امروز باید به دنبال توسعه بخش‌هایی برود که دارای مزیت نسبی بوده و یا ارزش افزوده بالا داشته باشد. اسیر کردن میلیاردها دلار ارز در کنار صدها میلیارد تومان سرمایه ملی در طرح‌هایی که بازده اقتصادی ندارد و تجربه دهه‌‌های اخیر نشان داده هیچ اثری بر اشتغال و رشد تولید ناخالص ملی ما ندارد، اما بالعکس سرمایه‌گذاری در بخش‌های پربازده، سبب خلق شرکت‌های سودآور با ارزش افزوده بالا و اشتغالزایی مداوم می‌شود.به نظر می‌رسد که اکنون وقت آن رسیده که معادن و صنایع معدنی جایگاه خود را در اقتصاد ایران بیابند و مسوولان و سیاست‌گذاران کشور نیز در تصمیم‌گیری‌ها آن را پیش از گذشته لحاظ کنند. بی‌شک هیچ سرمایه‌گذاری در اقتصاد ایران به اندازه سرمایه‌گذاری معدنی قادر به انتقال امکانات از مناطق برخوردار به مناطق محروم ایران نمی‌شود.میلیاردها تن ذخایر با ارزش در قلب مناطق محروم یزد، خراسان جنوبی، کرمان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، خوزستان، سمنان و استان‌های دیگر وجود دارد که با مقداری سرمایه‌گذاری از ذخیره مبدل به ظرفیت عملی می‌شود و همین نکته راه توسعه متوازن و پایدار در ایران را هموار می‌کند. شاید بتوان گفت، توسعه معادن راه میانبر دستیابی به عدالت اجتماعی و اقتصادی در ایران است.