خلیل قدیمی*

افزایش چشمگیر سهم گاز در سبد انرژی و روند صعودی آن در بخش‌های مختلف مصرف از جمله بخش صنعتی، تجاری، خانگی و نیروگاهی از یکسو و پایان پذیر بودن ذخایر گازی از سوی دیگر، ضرورت مصرف بهینه گاز را در تمام بخش‌های مصرف‌کننده بیش از پیش محسوس می‌نماید. بخش خانگی با داشتن سهمی بالغ بر ۳۶‌درصد از کل مصرف گاز به‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده به‌شمار می‌آید. بنابراین تلاش برای رعایت الگوی مصرف گاز در بخش خانگی از اولویت بالاتری برخوردار است. با عنایت به اینکه عمده مصرف در این بخش صرف ایجاد گرمایش در ماه‌های سرد سال می‌شود، لذا ارائه راهکارهای عملی و متناسب با شرایط فعلی جهت بهینه نمودن مصرف گاز در بخش خانگی می‌تواند گام موثری در جلوگیری از هدر رفتن این نعمت خدادادی و ثروت عمومی باشد. علاوه بر ایجاد گرمایش، از گاز طبیعی به منظور تامین آب‌گرم و پخت‌وپز نیز در بخش خانگی استفاده می‌گردد. پس استفاده بهینه از گاز در ماه‌های غیرسرد سال نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

راهکارهای اصلاح الگوی مصرف گاز طبیعی در بخش خانگی را با توجه به بالا بودن متوسط مصرف گاز نسبت به استانداردهای موجود، می‌توان در سه گروه طبقه بندی نمود: ۱- فنی ۲-اقتصادی ۳- فرهنگی.

۱. از دیدگاه فنی: یکی از مهم‌ترین عوامل موثر بر اتلاف انرژی از جمله گاز در بخش خانگی به‌دلیل غیراستاندارد بودن وسایل گازسوز است.

در حال حاضر، هیچ‌کدام از وسایل گازسوز از جمله بخاری، آبگرمکن و.... دارای برچسب انرژی در سطح A و B نیستند. به‌طوری که تنها ۷/۲‌درصد از بخاری‌ها دارای برچسب انرژی و ۱۸درصد در سطح D و مابقی آنها در سطح Eو (۳۸درصد) و Fو (۲۷درصد) و Gو (۵/۱۴درصد) قرار دارند و به همین ترتیب تنها ۱۴‌درصد آبگرمکن‌های موجود در کشور برچسب انرژی C و مابقی آنها در رده‌های پایین‌تر قرار دارند. با عنایت به اینکه یکی از عوامل موثر بر مصرف بی‌رویه گاز طبیعی پایین بودن راندمان وسایل گازسوز است، لذا تولید وسایل گازسوز با برچسب انرژی A و B باید مورد تشویق و حمایت قرار گرفته و از تولید وسایل گازسوز با راندمان پایین جلوگیری به‌عمل آید. در این میان، اعطای تسهیلات بانکی، معافیت‌های مالیاتی و... در راستای تشویق تولیدکنندگان وسایل گازسوز با راندمان بالای انرژی از یکسو و وضع مالیات‌های سنگین، عدم حمایت‌های مالی و عدم صدور مجوز برای تولید‌کنندگان وسایل گازسوز با برچسب انرژی پایین می‌تواند در راستای اصلاح الگوی مصرف بهینه گاز مفید و موثر واقع گردد. حتی وضع تعرفه‌های بالای گمرکی بر واردات وسایل گازسوز با راندمان پایین و نیز واردات وسایل گازسوز با راندمان بالای انرژی از سیاست‌های کارآمد در جهت جلوگیری از مصرف بی‌رویه گاز محسوب می‌گردد. عدم رعایت استانداردهای مربوط به ساختمان از دیگر عوامل اتلاف انرژی در بخش خانگی به ویژه در ماه‌های سرد سال است. هرچند تلاش‌هایی در جهت رعایت اصول مربوط به جلوگیری از مصرف بی‌رویه گاز در مبحث ۱۹ ساختمان صورت پذیرفته است، لیکن وجود حدود ۲۵درصد پرت انرژی به‌دلیل نوع ساختمان‌های موجود و عدم رعایت استانداردهای مرتبط، تلاش بر ساخت واحدهای مسکونی بدون اتلاف انرژی از ضرورت‌های اجتناب‌ناپذیر در راستای اصلاح الگوی مصرف گاز محسوب می‌گردد.

۲. دیدگاه اقتصادی: یارانه‌ای بودن قیمت گاز طبیعی و پایین بودن سهم هزینه گاز در سبد مصرفی خانوارها از مهم‌ترین دلایل اقتصادی هدر رفتن گاز در بخش خانگی و حتی سایر بخش‌های مصرف‌کننده است. هرچند واقعی نمودن قیمت گاز به‌عنوان راهکار اقتصادی جهت رعایت الگوی مصرف تعریف شده گاز مطرح می‌گردد، لیکن اعمال قیمت واقعی در شرایط فعلی اقتصاد ملی می‌تواند منجر به شوک تورمی گردد. لذا اخذ قیمت‌های بالا از مشترکین پرمصرف به‌گونه‌ای که با مصرف بیشتر، مشترکین خارج از الگوی مصرف از یارانه کمتری برخوردار باشند می‌توانند در شرایط فعلی انگیزه لازم را به منظور اصلاح الگوی مصرف فراهم نماید. در این میان، اجرای طرح پلکانی قیمت گذاری گاز در بخش خانگی که از سال ۱۳۸۵ تاکنون در حال اجراست تا حدی در جلوگیری از مصرف بی‌رویه موثر بوده است، به‌طوری که اعمال قیمت‌های گاز متناسب با مصرف مشترکین به‌گونه‌ای که در صورت عدم رعایت الگوی مصرف، مشترکی که دارای مصارف بالاتر از الگو است مجبور به پرداخت هزینه بیشتر خواهد بود. از راهکارهای مهم با رویکرد عادلانه در اعمال سیاست قیمتی است. هرچند شدت و میزان قیمت نسبت به مشترکین پرمصرف و خارج از الگو بیشتر باشد، ضمانت اجرایی اعمال این روش قیمت‌گذاری (پلکانی) در راستای جلوگیری از مصرف بی‌رویه گاز اثربخش‌تر خواهد بود.

۳. دیدگاه فرهنگی: بررسی رفتار مصرفی خانوارها طی سال‌های اخیر حاکی از این نکته مهم و اساسی است که متوسط مصرف هر خانوار ایرانی در مقایسه با کشورهای مصرف‌کننده گاز که حتی دارای سرمای شدیدتری نیز هستند در سطح بالاتری قرار دارد و حتی سرانه مصرف هر خانوار در استان‌های معتدل از استان‌های سردسیر بالاتر است و نیز متوسط سرانه مصرف خانوار طی دهه اخیر، به‌طور میانگین بیش از ۶۰‌درصد نیز افزایش داشته است. همه موارد مذکور حاکی از فرهنگ غلط مصرف گاز طبیعی است.

بدیهی است حتی درصورت رفع موانع فنی و اعمال سیاست‌های قیمتی مناسب، بدون اصلاح فرهنگ مصرف امکان جلوگیری از مصارف غیرضروری و بی‌رویه میسر نخواهد بود. در این میان فرهنگ سازی و افزایش سطح آگاهی عموم مردم به‌ویژه مشترکین پرمصرف نسبت به ارزش واقعی گاز و امکان کسب ارزش افزوده بالا از گازطبیعی در بخش‌های صنعتی از جمله پتروشیمی و معرفی تلاش‌های فراوان و صرف هزینه‌های بسیار در فرآیند استخراج، تولید، پالایش، انتقال و توزیع گاز طبیعی در قالب برنامه‌های مختلف از طریق رسانه‌های گروهی ازجمله اقدامات مهم در جهت اصلاح الگوی مصرف گاز طبیعی به‌شمار می‌آید.

بنابراین برنامه‌ریزی جامع و هدفمند همگام با عزم ملی و ایجاد تعادل و هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف اجرایی از ضرورت‌های اجتناب‌ناپذیر در اصلاح الگوی مصرف گاز طبیعی محسوب می‌گردد.

* مدرس دانشگاه