صنعت ملی نفت؛ از ایده تا عمل

گروه انرژی- غزاله طایفه: صنعت نفت ایران ملی شده است یا نه؟ با گذشت ۶۰ سال از ملی شدن صنعت نفت ایران هنوز تعبیرهای متفاوتی از آن وجود دارد.

رییس‌جمهوری در جدیدترین اظهارنظر خود در مورد ملی شدن صنعت نفت معتقد است: «صنعت نفت ما هنوز ملی نشده است؛ چرا که سهم مردم از درآمدهای نفتی در ۶۰ سال گذشته تنها «یک سوم» و به دلیل قیمت‌گذاری به وسیله کشورهای غربی «یک پنجم» بوده است.» به گفته «محمود احمدی‌نژاد» علاوه بر اکتشاف، استخراج، بازاریابی، ساخت کالا و تجهیزات و فروش نفت، باید در تعیین قیمت نفت در بازارهای جهانی نیز نقش داشته باشیم.

به گزارش خبرنگار ما، این اظهارات در حالی اعلام می‌شود که هم‌اکنون بسیاری از کشورهای تولیدکننده پیشرو در صنعت نفت و گاز، مدیریت آنچنانی بر فرآیند اکتشاف، تولید، فروش و تعیین قیمت نفت شان ندارند. حال این سوال مطرح است که ایران چگونه می‌تواند بر تمام فرآیندهای تولیدی و تجاری فروش نفت و گاز استقلال داشته باشد؟

تفسیرهای متفاوت از ملی شدن نفت

تعریف از استقلال واقعی صنعت نفت در ایران بسیار گسترده است. برخی استقلال در اکتشاف و تولید نفت را نشانه‌ای از ملی شدن صنعت نفت می‌دادند. برخی استقلال فنی و تکنولوژی و ساخت تجهیزات را مهم می‌دانند. برخی دیگر استقلال در سرمایه گذاری و فاینانس را عامل ملی شدن صنعت نفت می‌دانند.

نماینده ایران در هیات عامل اوپک در این رابطه می‌گوید: «بحث ملی شدن صنعت نفت بحث خیلی گسترده‌ای است. به طور کلی ملی شدن صنعت نفت در کشورهای عضو اوپک عمدتا در دهه ۶۰میلادی اتفاق افتاده است، اما در اینجا باید بدانیم که تعریف مان از ملی شدن صنعت نفت چیست؟»

«محمدعلی خطیبی» با بیان اینکه برداشت‌ها از ملی شدن صنعت نفت متفاوت است، در گفت‌وگو با خبرنگار «دنیای اقتصاد» می‌افزاید: «اگر منظور ما از ملی شدن صنعت نفت این باشد که تصمیم گیری در مورد صنعت نفت در اختیارکشور قرار گیرد، این ملی شدن انجام شده است؛ اما اگر منظور از ملی شدن صنعت نفت این باشد که کلیه کارها از صفر تا صد شامل اکتشاف، تولید، توزیع، بازاریابی و تعیین قیمت نفت بدون کمک از جوامع دیگر انجام شود، در خیلی از کشورها ملی شدن صنعت نفت به طور کامل پیاده نشده است.»

«خطیبی» با بیان اینکه در حال حاضر فرآیند تولید نفت و حتی توزیع داخلی آن در برخی از کشورها از سوی شرکت‌های خارجی انجام می‌شود، گفت: «باید دید که آیا این موضوع نقطه ضعف محسوب می‌شود یا نه؟» نماینده ایران در هیات عامل اوپک افزود: «در حال حاضر در ایران کلیه فرآیند تولید، فروش و بازاریابی نفت از سوی پیمانکاران داخلی انجام می‌شود.»

نقش ایران در تعیین قیمت‌ها

وی با بیان اینکه، اما در بحث ملی شدن صنعت نفت ایران این موضوع مطرح شده است که در دنیا تعیین‌کننده قیمت نفت باشیم، گفت: «ما هم‌اکنون در حد یکی از اعضای اوپک در تعیین قیمت نفت مشارکت داریم.»

کاهش نقش بورس‌های نفتی

به گفته «خطیبی»، اما اگر نقش بورس‌های نفتی را در نظر بگیریم، مشخص می‌شود که آنها در تعیین قیمت نفت بسیار نقش دارند.

وی با بیان اینکه در آمریکا بورس‌های کالا در نوسانات قیمت نفت موثر هستند، توضیح داد: «به محض اینکه قیمت کالاها در بورس کالا پایین می‌آید، قیمت نفت هم پایین می‌آید.» نماینده ایران در هیات عامل اوپک ادامه داد: «حالا اگر انتظار داریم که تعیین‌کننده اصلی قیمت نفت در بازارهای بین‌المللی باشیم، باید نقش این بورس‌ها را به صفر برسانیم.» «خطیبی» با اشاره به اینکه هدف ما از ملی شدن صنعت نفت به انتظارات و تعریف‌های ما بستگی دارد، اظهار کرد: «نظرات متفاوتی در این مورد وجود دارد، یک نظر در این مورد این است که ملی شدن صنعت نفت باید در تمام اجزای صنعت نفت پیاده شود.»

روند تکاملی داریم

وی ادامه داد: «پیش از پیروزی انقلاب مقدمات تولید نفت در ایران در دست ما نبود و شرکت‌ها و کنسرسیوم‌های بین‌المللی این کار را انجام می‌دادند، اما بعد از انقلاب متخصصان داخلی به بخش اعظمی از فعالیت‌های صنعت نفت وارد شدند.» به گفته نماینده ایران در هیات عامل اوپک این روند باید ۱۰۰درصد محقق شود. در حال حاضر بیشتر کارهای مربوط به صنعت نفت از سوی پیمانکاران داخلی انجام می‌شود و روند تکاملی داشته است.»

نماینده ایران در هیات عامل اوپک در پاسخ به این سوال که جایگاه کشورهای عضو اوپک در تعیین قیمت‌های نفت کجاست؟ گفت: «نقش کشورهای عضو اوپک در تعیین قیمت‌های نفت بسیار تعیین‌کننده است.»

وی در پاسخ به سوال دیگری که اما پیش از این دبیرکل اوپک اعلام کرده بود که این سازمان هیچ گاه بررسی برای تعیین قیمت نفت انجام نداده و صرفا وضعیت قیمت‌های جهانی نفت، عرضه و تقاضا و رشد اقتصادی در کشورهای مختلف را بررسی می‌کند، توضیح داد: «کلیه این بررسی‌ها برای این انجام می‌شود که میزان تقاضا برای نفت اوپک مشخص شود.»

وی افزود: «در واقع کشورهای عضو اوپک با مدیریت تولید و متعادل سازی بازار در تعیین قیمت‌ها نقش دارد. اگر مطالعات اوپک نباشد نمی‌دانیم که میزان تقاضای بازار به کجا خواهد رفت؟ و به نوعی حرکت در تاریکی است.»

نماینده ایران در اوپک ادامه داد: «مجموعه مطالعات اوپک در رشد اقتصادی کشور، عرضه و تقاضا و قیمت سایر نفت خام‌ها در بورس‌های بین‌المللی است که روی قیمت نفت کشورهای عضو اوپک تاثیرگذار خواهد بود.»

کیفیت؛ عامل قیمت

از سوی دیگر، «مرتضی بهروزی فر»، کارشناس ارشد موسسه مطالعات بین‌المللی نفت در مورد تکمیل فرآیند ملی شدن صنعت نفت و نقش ایران در قیمت‌های جهانی می‌گوید: «با توجه به اینکه بازار نفت یک بازار جهانی است، قیمت‌های نفت بر اساس کیفیت آنها تعیین می‌شوند.»

«بهروزی فر» در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» ادامه داد: «به طور مثال نفت ایران با نفت برنت که از درجه سبکی بالایی برخوردار است قابل مقایسه نیست.» وی گفت: «ما به تنهایی نمی‌توانیم تعیین‌کننده قیمت‌های نفت در بازار باشیم. عواملی مختلفی در بازار نفت دخیل هستند که قیمت‌های جهانی را تعیین می‌کنند.»

به گزارش خبرنگار ما، به نظر کارشناسان حلقه مفقوده در ملی شدن صنعت نفت ایران «دیپلماسی انرژی» است. در واقع، ایران در فرآیند تولید نفت، نیاز به یک زنجیره تامین دارد؛ چرا که یک کشور نمی‌تواند همه حلقه‌های زنجیره تولید نفت را تامین کند، بلکه آنچه که باعث می‌شود ایران استقلال بیشتری در تامین حلقه‌های تولید صنعت نفت داشته باشد، دیپلماسی کارآمد و قوی با رویکرد «برد-برد »در حوزه انرژی است. برخی بر این باورند استقلال صنعت نفت به معنی داشتن تمامی ابزارهای کافی برای تحمیل اراده و توان صنعت نفت به سایر بازیگران به ویژه سرمایه‌گذاران و خریداران نفت نیست، به این صورت که تعریف یک رابطه «برد- برد» می‌تواند ضمن تامین استقلال و ملی شدن صنعت نفت، منافع سایر بازیگران را نیز تامین کند.