بازوی پژوهشی مجلس تاثیر جنگ روسیه و اوکراین بر حوزه معدن ایران را بررسی کرد
رولت روسی با معادن ایران
روسیه در این وضعیت ترجیح داده است با حرکت به سوی دامپینگ در فروش مواد معدنی خود و فروشی پایینتر از قیمت بازارهای داخلی، برای بهدست آوردن دیگر بازارها و شکست رقبای خود از جمله ایران، کره‌جنوبی، برزیل، ژاپن و دیگر کشورها تلاش کند. ازاینرو با توجه به جایگاه روسیه در معدن و صنایع معدنی مانند فولاد و آلومینیوم و از طرفی تحریمهای اعمالی علیه این کشور به‌‌‌‌‌‌دلیل وقوع جنگ در شرق اروپا، نیاز است راهبرد‌‌‌های این کشور برای مقابله با تحریمها شناسایی و تاثیرات احتمالی آن بر ایران بررسی شود تا بتوان در شرایطی مشابه تاب‌‌‌آوری بیشتری در مقابل تاثیرات منفی داشت. نتایج این گزارش نشان می‌دهد که تجارت معدنی ایران وارد رقابتی تنگاتنگ با روس‌‌‌ها شده است و روس‌‌‌ها به عنوان رقیبی جدی در تجارت معدنی کشورمان درحال نبرد به شیوه رولت روسی هستند؛ اما هنوز هم چند راهکار برای نجات معادن و صنایع معدنی ایران از این گلوگاه حساس وجود دارد.
بررسی جایگاه حوزه معدن و صنایع معدنی روسیه در جهان
روسیه پهناورترین کشور جهان است؛ ازاینرو توانمندی‌‌‌‌‌‌های فراوانی در حوزه منابع طبیعی دارد. در سراسر خاک روسیه میدان‌‌‌‌های بزرگ نفتی و ذخایر عظیم مواد معدنی وجود دارد. این کشور با داشتن ذخایر بزرگ معدنی و توسعه صنایع معدنی توانسته است یکی از کشورهای مهم در حوزه معدن و صنایع معدنی باشد. با توجه به بررسی‌‌‌‌‌‌های انجام‌‌‌شده و آمار موجود، روسیه در بازار برخی فلزات و مواد معدنی از بازیگران اصلی محسوب می‌شود. بنابراین بررسی اثرگذاری تحولات جنگ اوکراین بر بازار این فلزات و احتمالا بر بازار صنایع مرتبط با آنها در ایران برای درک صحیح پیامدهای اقتصادی این جنگ مفید خواهد بود.
تاثیر جنگ و تحریم بر بخش معدن و صنایع معدنی روسیه
در پی وقوع جنگ میان روسیه و اوکراین در اسفندماه سال ۱۴۰۰، تحریم‌‌‌‌‌‌هایی علیه روسیه اعمال شد که اکثر تحریمهای اعمالی از طرف کشورهای اروپایی و آمریکا بود؛ به‌‌‌‌‌‌نحوی که کشورهای اوکراین، آمریکا، سوئیس، نیوزیلند و انگلستان بیشترین تحریمها را در بازه زمانی سال‌های ۲۰۲۲-۲۰۲۳ علیه روسیه اعمال کردند. سرمایه‌گذاری و خرید برخی از مواد معدنی و محصولات صنایع معدنی نیز در فهرست تحریمها قرار گرفته‌‌‌‌‌‌اند. با توجه به اینکه روسیه یکی از تامین‌‌‌‌‌‌کنندگان اصلی برخی محصولات معدن و صنایع معدنی جهان است، هرگونه تغییر در روند تجاری آن می‌‌‌‌‌‌تواند باعث ایجاد تغییراتی در بازار جهانی شود. بهعنوان مثال، پس از شروع جنگ، قیمت مواد و صنایع معدنی جهانی افزایش پیدا کرد. قبل از تحریمها، اتحادیه اروپا و همچنین سوئیس و بریتانیا مقصد بیش از ۲۴.۸درصد از صادرات روسیه فلزات آهنی و غیرآهنی بودند که عمده آنها ۲۶.۲درصد محصولات متالورژی آهنی، ۶۲درصد نیکل، ۴۷.۵درصد سرب و ۱۵درصد مس هستند. پیش از جنگ سهم قابلتوجهی (بالای ۳۰درصد) از صادرات صنایع معدنی روسیه به مقصد اروپا بود. با توجه به تحریمهای اعمال‌‌‌شده، روسیه قصد دارد صادرات خود را به سمت شرق سوق دهد که با توجه به امکان تداخل در مقاصد صادراتی با ایران، می‌‌‌‌‌‌تواند تهدیدی برای بازارهای صادراتی کشورمان باشد.
با وجود تحریمهای اعمال‌‌‌شده علیه شرکت‌های معدنی و صنایع معدنی روسیه، بهنظر می‌رسد روسیه با راهبرد‌‌‌های خود توانسته است در بخش معدن و صنایع معدنی بر تحریمهای این بخش غلبه کند. روسیه پس از آغاز تنش‌‌‌‌‌‌ها در شرق اروپا با تبعاتی نظیر تمرکز بر صنایع پایین‌‌‌‌‌‌دستی، کاهش قیمت عرضه محصولات و تلاش برای گسترش بازار به سایر کشورها مواجه شده است. میتوان گفت روند تولید ناخالص روسیه در حوزه معدن و صنایع معدنی روند افزایشی داشته و بهنظر می‌رسد این کشور بعد از شروع جنگ بر افزایش تولید صنایع معدنی (مانند تولید فولادهای میانی، شمش آلومینیوم و...) به‌‌‌‌‌‌جای صادرات مواد معدنی تمرکز دارد.
کاهش قیمت عرضه محصولات روسی در بازارهای مختلف
قیمت عرضه محصولات روسی در بازارهای مختلف صادراتی نسبت به سایر عرضه‌‌‌‌‌‌کنندگان در برخی محصولات صنایع معدنی تفاوت قابلتوجهی دارد. این رخداد می‌‌‌‌‌‌تواند ناشی از دامپینگ از سوی روسیه یا حاصل افزایش قدرت چانه‌‌‌‌‌‌زنی مشتریان این محصولات باشد. دامپینگ می‌‌‌‌‌‌تواند بهعنوان یک راهبرد کلی بازارشکنی برای حذف رقبا و در اختیار گرفتن بازار باشد. این عبارت به آن معناست که تولیدکننده برای حفظ یا بهدست آوردن بازارهای فروش خارجی، محصولات خود را باید با قیمتی کمتر از بازار داخلی عرضه کند. از سوی دیگر میتوان شرایطی را تصور کرد که در آن مشتریان محصولات صنایع معدنی روسیه در کشورهای شرقی با علم به شرایط پیچیده تحریمها، امکان اخذ تخفیف از محصولات عرضه‌شده از سوی روسیه را داشته باشند. در هر صورت اینکه محصولات روسی در بازارهای کشورهای شرقی (که به طور سنتی از اهداف صادرات محصولات ایرانی بوده‌‌‌اند) با قیمت‌هایی کمتر عرضه می‌‌‌‌‌‌شوند و سایر رقبا مجبور به رقابت قیمتی با آنها هستند، واقعیتی غیرقابل انکار است.
روند قیمتی روسیه در دو فصل بعد از جنگ سیر نزولی داشته که به آن معناست که محصولات صنایع معدنی روسیه در حوزه سنگ معدن و کنسانتره آهن و سرب با قیمت پایینتر به فروش رسیده‌‌‌اند. مشخص است که سوئد و برزیل نیز برای حفظ سهم بازار خود و رقابت‌‌‌‌پذیری با روسیه مجبور به ارائه تخفیف شده‌‌‌اند. این کاهش قیمت می‌‌‌‌‌‌تواند به‌‌‌‌‌‌دلیل افت قیمت جهانی نیز باشد، ولی روند قیمتی روسیه کاهشی‌‌‌‌‌‌تر از بقیه رقبای خود بوده است. با توجه به جایگاه صادراتی روسیه در حوزه آهن و آلومینیوم مشخص است که روند قیمتی این کشور در مقایسه با ژاپن و کره برای فولاد و ایران و قزاقستان برای آلومینیوم شکسته شده و پایینتر از رقبای خود عرضه شده است.
تلاش برای گسترش بازار به سایر کشورها
ضمن بررسی آمار صادرات روسیه در سال ٢٠٢١ مشخص شد که حدود نیمی از تجارت روسیه با کشورهای اروپایی است. پس از جنگ و اعمال تحریمهای اتحادیه اروپا علیه این کشور به نظر می‌رسد روسیه سعی دارد بازارهای جدیدی برای جبران تحریمها پیدا کند. با بررسی دقیق روند نسبت صادرات روسیه در فلزات آلومینیوم و فولاد در فصل‌‌‌‌‌‌های سال ٢٠٢١ تا ٢٠٢٢ به آسیا و اروپا مشاهده می‌شود که میزان صادرات محصولات معدنی و صنایع معدنی به اروپا بعد از شروع جنگ و اعمال تحریمها در دو فصل آخر سال ٢٠٢٢ کاهش یافته است. در خصوص صادرات روسیه به بازارهای آسیایی نیز مشاهده می‌شود که نسبت صادرات به این قاره افزایش یافته که بیشتر به نظر می‌رسد به دلیل کاهش شدید و دفعی صادرات به اروپا باشد.
با توجه به موقعیت نزدیک جغرافیایی ایران نسبت به روسیه و وجود بازارهای سنتی صنایع معدنی کشور در آسیا، انتظار می‌رود که حضور پررنگ روسیه در بازارهای آسیایی بر صادرات ایران تاثیر منفی بگذارد. در صورت عدم‌تفکیک بازارهای دو کشور و افتادن تولیدکنندگان به ورطه رقابت قیمتی در بازارهای مذکور، مجموعه‌‌‌‌‌‌های بزرگ صنعتی‌ومعدنی کشور قطعا متضرر خواهند شد.
جایگاه صنایع معدنی ایران و روسیه و تاثیرات احتمالی
ایران از منابع معدنی عظیمی برخوردار است و با توجه به نقش صنایع معدنی در اقتصاد ملی، هرگونه تغییر و تحول در بازار محصولات زنجیره‌‌‌های جهانی معدن و صنایع معدنی، می‌‌‌‌‌‌تواند تاثیرات قابلتوجهی بر رشد و توسعه اقتصادی کشور داشته باشد. ازاینرو تحریمها علیه روسیه و راهبرد‌‌‌های آن برای مقابله با تحریمهای اعمال‌‌‌شده، می‌‌‌‌‌‌تواند بر تجارت مواد و صنایع معدنی و در ادامه اقتصاد ملی تاثیرگذار باشد.وجود کمربند فلززایی آلپ-هیمالیا در داخل خاک ایران موجب ایجاد ذخایر بزرگ معدنی در کشور شده است. طبق سرشماری معادن کشور در سال ١٤٠٠، تعداد ٦٠٢٥معدن در حال بهره‌‌‌برداری است. علاوه‌‌‌بر وجود معادن، صنایع معدنی مانند فولادسازی و کاتد مس و آلومینیوم نیز در ایران تولید و بخش زیادی از این محصولات صادر می‌‌‌‌‌‌شوند، به طوری که ایران در تولید فولاد، کاتد مس و آلومینیوم خام طبق آمار سال ٢٠٢١ به‌‌‌‌‌‌ترتیب در جایگاه‌‌‌های ٥، ١٨ و ٢٥ جهان قرار دارد.
آمار صادرات روسیه و ایران در حوزه فلزات پایه سال ٢٠٢١، حاکی از آن است که سهم روسیه از صادرات جهانی فولاد، مس و آلومینیوم به‌‌‌‌‌‌ترتیب ٢١، 4.2 و 9.4درصد بوده و به همین ترتیب در جایگاه اول، چهارم و دوم تجاری جهان در این سه حوزه در سال ٢٠٢١ قرار داشته است. ایران نیز در سه حوزه فولاد، مس و آلومینیوم در رتبه‌‌‌‌‌‌های پنجم، هجدهم و بیست و پنجم جهان قرار داشته است. بنابراین بروز رقابت در تعیین قیمت و یافتن بازار محصولات معدنی میان این دو کشور اجتناب‌‌‌ناپذیر است.با توجه به نزدیکی موقعیت جغرافیایی ایران و شباهت تجاری ایران و روسیه در حوزه معدن و صنایع معدنی، راهبرد‌‌‌های در پیش گرفته‌‌‌‌شده از سوی روسیه، بر تجارت صنایع معدنی ایران تاثیر منفی گذاشته است که این تاثیرات را میتوان به دو دسته ارائه تخفیف و کاهش سود تولیدکنندگان و از دست دادن بازارهای تجاری تقسیم کرد.صادرات سنگ‌‌‌‌‌‌آهن (که نقش مهمی در صادرات کشور روسیه دارد) در ایران با محدودیت‌های فراوانی روبه‌‌‌‌‌‌روست (عملا صادراتی صورت نمی‌گیرد). کاتد مس نیز که از اقلام صادراتی مهم ایران است، در فهرست تحریمهای روسیه نیست و به‌‌‌‌‌‌دلیل پیش‌بینی کسری عرضه در سال‌های پیش‌‌‌‌‌‌رو مشکلی در صادرات آن برای کشور ایجاد نشده است. مشاهده می‌شود عملا تفاوتی میان قیمت‌های صادراتی کشور و قیمت جهانی وجود ندارد. ازسوی دیگر تغییر قابل ملاحظه‌‌‌‌‌‌ای در مقاصد صادراتی کاتد مس ایجاد نشده است. مقایسه‌‌‌‌‌‌ای میان قیمت صادراتی محصولات خام فولاد ایران و قیمت متوسط جهانی حاکی از آن است که نسبت قیمت صادراتی ایران به قیمت جهانی در مقاطعی کاهش ٢٥درصدی را تجربه کرده است. به‌‌‌‌‌‌بیان‌‌‌دیگر، پس از افزایش قیمت‌های جهانی بهواسطه آغاز جنگ، قیمت عرضه محصولات ایران تغییری نداشته و واحدهای تولیدکننده اقدام به فروش محصولات خود به قیمت قبلی کرده‌‌‌اند.
از دست دادن بازارهای تجاری
بهنظر می‌رسد روسیه با توجه به تحریمهای اعمال‌‌‌شده و به‌‌‌تبع آن از دست دادن بازارهای سنتی محصولات خود، تمرکز خود را بر بازارهای آسیایی گذاشته و مشخصا نرخ صادرات محصولات زنجیره معادن و صنایع معدنی روسیه به آسیا نسبت به اروپا بعد از تحریمها افزایش یافته است. این راهبرد در برخی موارد به ایجاد چالش‌‌‌هایی برای صنایع معدنی ایران منجر شده است. برای مثال میتوان به ترکیه بهعنوان یکی از بازارهای اصلی صادرات آلومینیوم برای ایران اشاره کرد. مشخص است که روند صادرات شمش آلومینیوم ایران با ترکیه صعودی بوده، ولی دو فصل آخر سال ٢٠٢٢ میلادی، با جدی‌‌‌تر شدن حضور روسیه در این بازار، این روند صعودی برای ایران شکسته شده و سهم روسیه بیشتر شده است.
جمع‌‌‌‌‌‌بندی و نتیجه‌‌‌‌‌‌گیری
مواد و صنایع معدنی نقش تاثیرگذاری در اقتصاد جوامع مدرن دارند. ایران نیز ظرفیت‌‌‌‌‌‌های فراوانی برای بهره‌‌‌برداری از منابع معدنی خود در راستای رشد و توسعه اقتصادی دارد که ازجمله آنها میتوان به ارزآوری ۲۱میلیارد و ۹۳۲میلیون دلاری این زنجیره‌‌‌ها در سال ١٤٠١ اشاره کرد. با توجه به شباهت جایگاه روسیه و ایران از نظر تولید و صادرات معدن و صنایع معدنی و همچنین نزدیکی موقعیت جغرافیایی این دو کشور به هم، بهنظر می‌رسد تغییر روند تجاری روسیه بر معدن و صنایع معدنی ایران نیز تاثیرگذار باشد. به‌رغم تحریمهای اعمال‌‌‌شده علیه شرکت‌های معدنی و صنایع معدنی روسیه، بهنظر می‌رسد این کشور با راهبرد‌‌‌های خود توانسته است در بخش معدن و صنایع معدنی بر بخشی از تحریمها غلبه کند؛ به‌‌‌‌‌‌نحوی که تولید ناخالص داخلی بخش معدن که بلافاصله پس از آغاز جنگ کاهش یافته بود، در ادامه سال ٢٠٢٢ روند افزایشی خود را ادامه داد. از سوی دیگر طبق آمار بررسی‌شده مشاهده می‌شود، روسیه با کاهش قیمت محصولات تولیدی خود (یا به دلیل ارائه تخفیف بیشتر یا افزایش قدرت چانه‌‌‌‌‌‌زنی مشتریان) مواجه شد. بر این اساس میتوان گفت حداقل در ٨فصل قبل جنگ ارزش واحد خریداری‌‌‌‌‌‌شده کشورها، دارای روندی مشخص است، ولی در دو فصل بعد از شروع جنگ روسیه، روند ارزش واحد قیمت خریداری‌‌‌‌‌‌شده از روسیه نزولی شده و از روند اصلی قیمت متوسط سایر کشورها جدا می‌شود. همچنین پس از جنگ و اعمال تحریمها، روسیه سعی دارد بازارهای جدیدی را برای جبران تحریمها پیدا کند. پیش از تحریمها، بازار اتحادیه اروپا و همچنین سوئیس و بریتانیا 24.8درصد از صادرات فلزات آهنی و غیرآهنی روسیه، ازجمله 26.2درصد محصولات فولادی، ٦٢درصد نیکل، 47.5درصد سرب و ١٥درصد مس را مصرف می‌‌‌‌‌‌کردند. روسیه با تمرکز بر بازارهای آسیایی توانسته است روند تجاری خود به بازارهای آسیایی را افزایش دهد. ایران از منابع معدنی عظیمی برخوردار است و با توجه به توسعه صنایع پایین‌‌‌‌‌‌دستی مواد معدنی که در کشور وجود دارد و تحریمها علیه روسیه و تبعات ناشی از آن، می‌‌‌‌‌‌تواند در تجارت مواد و صنایع معدنی ایران تاثیرگذار باشد. در این راستا مشاهده شده که تولیدکنندگان ایران نیز برای از دست ندادن بازار خود مجبور به ارائه تخفیف هستند تا بتوانند با شرکت‌های روسی رقابت کنند. از طرف دیگر با توجه به عرضه روسیه به بازارهای آسیایی و برخی از بازارهای مشترک باعث شده است سهم صادراتی ایران به این کشورها کاهش پیدا کند. بنابراین این تاثیرات را میتوان به دو دسته، ارائه تخفیف و کاهش سود تولیدکنندگان و از دست دادن بازارهای تجاری تقسیم کرد. در ادامه پیشنهادهایی به‌‌‌‌‌‌منظور بهبود شرایط ذکر شده که از نظر می‌‌‌گذرانید.
- اول، کاهش یا حذف تعرفه‌‌‌‌‌‌های صادراتی برای صادرکنندگان در کوتاه‌‌‌مدت به‌‌‌‌‌‌منظور توان رقابت با رقبای خود در شرایط کاهش قیمت عرضه محصولات؛
- دوم، توسعه روابط بین‌المللی با کشورها برای داشتن بازار تجاری گسترده‌تر و منعطف‌‌‌‌تر؛
- سوم، تکمیل زنجیره‌‌‌های ارزش و تمرکز بر قسمتی از زنجیره که ارزش‌‌‌افزوده بالاتری دارد و همچنین توسعه صنایع پایین‌‌‌‌‌‌دست به‌‌‌‌‌‌منظور استفاده در داخل کشور؛
- چهارم، مذاکره با روسیه به منظور تفکیک بازارهای دو کشور؛ مهم‌ترین راهبرد کوتاه‌‌‌مدت حل این چالش‌‌‌‌‌‌ها، با توجه به شباهت مقاصد و کالاهای صادراتی دو کشور، پیگیری مذاکرات جهت تقسیم بازارهای مشترک با رویکرد حداکثر کردن منافع دو طرف است.
- در نهایت توسعه زیرساخت‌‌‌‌‌‌های اصلی مانند خطوط ریلی کشور برای کاهش قیمت تمام‌شده و افزایش تاب‌‌‌آوری شرکت‌ها در شرایط خاص و امکان ارائه تخفیف برای حفظ رقابت؛ دیگر راهبردی که در میان‌‌‌مدت امکان پیاده‌سازی آن وجود دارد، کاهش قیمت تمام‌شده واحدهای تولیدکننده محصولات صنایع معدنی است.
