بررسی داده‌‌‌های بارندگی کشور در سال آبی جاری نشان داد
نمای بلندمدت افول آبی
به‌رغم اینکه در سال آبی جاری نسبت به سال آبی قبلی، اوضاع بارندگی در کشور بهبود یافته؛ اما بررسی روند بلندمدت نشان می‌دهد که افول آبی در چهار استان زاگرس‌‌‌نشین شدت بیشتری داشته و حدود سه تا چهاربرابر میانگین کشوری بوده است. از آنجا که اخیرا هشدار درباره نابودی جنگلهای زاگرس به‌عنوان ریه‌‌‌های هوایی کشور مطرح شده، توجه به وضعیت چهار استان ایلام، کرمانشاه، لرستان و خوزستان که قعرنشین جدول بارندگی در سال‌جاری آبی هستند و بیشترین حجم از جنگلهای زاگرس را در خود جای داده‌‌‌اند، جالب توجه است. گزارش سازمان هواشناسی کشور در 17تیرماه 1401 نشان می‌دهد که تا این تاریخ ایلام با 247میلی‌متر، کرمانشاه با 240میلی‌متر، لرستان با 211میلی‌متر و خوزستان با 165میلی‌متر افت بارندگی نسبت به میانگین بارش‌‌‌های تجمعی کشور در بلندمدت، بدترین وضعیت را در کل کشور تجربه می‌کنند.
به جز این چهار استان، چهارمحال و بختیاری، فارس، کهگیلویه و بویراحمد و همدان نیز بالاتر از میانگین کشوری، با افت بارندگی در سال آبی جاری روبه‌رو هستند؛ موضوعی که احتمالا یکی از زمینه‌‌‌های اصلی خشکیدگی جنگلهای زاگرس است. البته استانهای پناهگاه جنگلهای زاگرس آمار بارندگی نامناسبی نسبت به میانگین بلندمدت خود و کشور گزارش کرده‌‌‌اند و از بین 31 استان کشور تنها استان هرمزگان است که با رشد 25میلی‌متری بارندگی نسبت به میانگین بلندمدت خود روبه‌روست و تمام 30استان کشور از افول جدی بارندگی رنج‌می‌‌‌برند. به‌عنوان نمونه، بارندگی تهران نسبت به میانگین کشور افت حدود دوبرابری داشته و با 107میلی‌متر کاهش نسبت به میانگین بلندمدت، جزو استان‌‌‌هایی است که افت آبی قابل‌توجهی را تجربه کرده‌‌‌اند. جلوتر از تهران البته البرز با افت 122میلی‌متری، همدان با کاهش 121میلی‌متری، قزوین با کاهش 116میلی‌متری و کهگیلویه و بویراحمد با افت 110میلی‌متری بالاتر از تهران از منظر بارندگی نسبت به میانگین بلندمدت خود در سال آبی جاری وضعیتی نامناسب را گزارش کرده‌‌‌اند. پس از تهران، استان کردستان با 106میلی‌متر کاهش بارندگی نسبت به میانگین بلندمدت جزو مناطقی از کشور است که افت قابل‌توجهی را تجربه کرده است.
بررسی جزئیات بیشتر گزارش سازمان هواشناسی نشان می‌دهد که کانون‌‌‌های بارندگی کشور در شمال کشور و حوضه آبریز خزر تحت‌تاثیر کاهش بارندگی قرار دارند. برای نمونه در سال‌جاری آبی و تا 16تیرماه، سه استان گیلان، مازندران و گلستان بدون استثنا با کاهش بارندگی به میزانی بیش از میانگین افت کشور روبه‌رو هستند. با اینکه در این گزارش وضعیت بارندگی در دو استان آذربایجان‌شرقی و آذربایجان‌غربی بهتر از میانگین کشوری بوده؛ اما افزایش برداشت‌‌‌های مختلف از حوضه ارومیه موجب شده است تا مشکلات قدیمی دریاچه ارومیه جدی‌‌‌تر از قبل شود. «دنیای‌اقتصاد» پیش‌تر در گزارشی با عنوان «سایه انقراض بر منابع آبی؟»، اثرات برداشت بی‌‌‌رویه آب از حوضه‌‌‌های ارومیه و گاوخونی بر تراز آبی این دو بخش را بر مبنای مقاله مشیرنیا، کلانتری، ذهابیون و دستونی یادآور شده بود.
مقاله مذکور تاکید کرده بود که اثر شهرنشینی و مصارف صنعتی و شهری فشار زیادی به حوضه‌‌‌های آبریز شش‌گانه وارد کرده است. مقاله دیگری در همین باره که توسط خزاعی، خاتمی، مدنی و شمار دیگری از محققان تهیه شده است، تاکید دارد، فشارهای کشاورزی و اضافه مصرف آب در بخش تولید غذا و غلات و باغداری است که موجب خارج‌شدن مناطقی از کشور نظیر حوضه دریاچه ارومیه از تعادل آبی شده است؛ وضعیتی که تنش آبی، کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی آن را تشدید می‌کند. جمع‌‌‌بندی این تصویر نشان می‌دهد به‌رغم اینکه افت بارندگی‌‌‌ها در ابتدای فصل تابستان و به‌ویژه در 45روز اخیر موجب شده است تا وضعیت بارندگی کشور نسبت به نرخ بلندمدت کاهش بیش از 28درصدی داشته باشد؛ اما تامل بیشتر در وضعیت آبی ایران، گویای نزول بارندگی در سال آبی 1401-1400 به سطحی است که در نیم‌قرن اخیر کمتر تجربه شده است.
از آنجا که طی روزهای گذشته هشدارهای جدی در زمینه ورشکستگی آبی طی دهه پیش‌‌‌رو از سوی کارشناسان و تشکل‌های مرتبط با این بخش اعلام و عنوان شد، اهمیت بارندگی و رشد آن برای احیا و تعادل‌‌‌بخشی به دشت‌‌‌ها، رودها، سفره‌‌‌های زیرزمینی و به طور کلی حیات زیست‌محیطی در کشور ضروری است. «زنگ خطر ورشکستگی آبی» تیتر گزارشی است که هفته گذشته در «دنیای‌اقتصاد» منتشر شد و صحبت‌‌‌های عباس کشاورز، قائم‌‌‌مقام پیشین وزارت جهاد کشاورزی و معاون پژوهشی مرکز ملی مطالعات راهبردی آب اتاق ایران را بازتاب داد. در آن گزارش از قول کشاورز تاکید شده بود که کشور برای حل معضل ورشکستگی آبی تنها 10سال زمان دارد. عبور از ورشکستگی آبی نیز راه روشنی دارد که یک‌سوی آن به تقاضای آب و عمدتا نوع مصرف آن در بخش کشاورزی ایران مربوط است و بحث دیگر نیز ناظر به میزان بارندگی و اثرات تغییرات اقلیمی بر آن است. براین مبنا در شرایطی که تاکید بر خودکفایی در تولید غذا همچنان یک‌پای جدی داستان مصرف آب در ایران است و تاراج آبی سفره‌‌‌های زیرزمینی با شدت و ضعف ادامه دارد، بارندگی تنها راه نجات کشور از خطر ورشکستگی آبی است.
داده‌‌‌های سازمان هواشناسی در زمینه بارندگی نشان می‌دهد که موتور احیای آبی کشور نیم‌‌‌سوز است و به‌رغم اندکی بهبود نسبت به سال قبل، در قاب بلندمدت نشانه‌‌‌های امیدبخشی را مخابره نمی‌‌‌کند. گزارش نشان می‌دهد به‌رغم اندکی رشد در بارش‌‌‌های سال آبی 1401-1400، فاصله تا تعادل بلندمدت بارندگی زیاد است. در روند ماهانه نیز گزارش هواشناسی نشان می‌دهد که بارندگی کشور نسبت به سال آبی قبل، افت 3/ 1درصدی را تجربه کرده است. از بُعد فصلی نیز وضعیت به همین منوال بوده است. در مقایسه هفتگی (هفته منتهی به 16تیر1401) البته وضعیت مناسب است و نسبت به مدت مشابه سال آبی قبلی، رشد 2/ 0میلی‌متری حادث شده است. از آن سو از آنجا که بارندگی برای تعادل‌‌‌بخشی به سفره‌‌‌های زیرزمینی موضوعی حیاتی است، کاهش آن می‌‌‌تواند ورشکستگی آبی را در بسیاری از دشت‌‌‌ها شدت ببخشد و یکی از مسیرهای احیای سفره‌‌‌های زیرزمینی را مسدود کند؛ موضوعی که می‌‌‌تواند مساله فرونشست را در بسیاری از شهرها و دشت‌‌‌های کشور تشدید کند و فشار به تولید محصولات کشاورزی را افزایش دهد.
بررسی سال آبی 1401-1400 نشان می‌دهد که عمده بارندگی‌‌‌های کشور در حد فاصل میانه آبان تا انتهای آذرماه 1400 رخ داده و پس از آن شدت بارندگی‌‌‌ها چشمگیر نبوده است. در عین حال، طبق گزارش سازمان هواشناسی درصد تامین آبی کشور تا 16 تیرماه 1400 معادل 5/ 68درصد بوده است؛ وضعیتی که احتمالا در ادامه تابستان افت بیشتری خواهد داشت. گزارش خردادماه سازمان هواشناسی نشان می‌دهد که براساس شاخص SPEI یک‌ماهه (خرداد1401)، شرایط ترسالی در قسمت‌‌‌هایی از شمال‌‌‌شرق، شرق و استانهای کویری مانند یزد، کرمان، سمنان، اصفهان و فارس بیشتر از مناطق دیگر بوده است. خشکسالی در بخش‌‌‌هایی از استانهای واقع در شمال‌‌‌غرب، غرب تا جنوب شرق بوده است. در گزارش خرداد1401 تاکید شده بود که شدت و وسعت خشکسالی در مناطق غرب تا جنوب بیشتر از ماه قبل است؛ موضوعی که فشار اقلیمی بر جنگلهای انبوه زاگرس را که در نواحی غرب و جنوب غربی کشور پراکنده شده‌اند، تایید می‌کند.
