بازوی پژوهشی صمت با نگاه به تحلیل نهادهای بین‌المللی ارائه کرد
نسخه ضدشوک بازار غذا
از زمان وقوع جنگ اوکراین، جهان جدیدی در حال شکل‌‌‌گیری است. ویژگی مهم جهان جدید کمبود و تنگناست. تجارت سخت‌‌‌تر شده، قیمت غذا و انرژی به‌شدت بالا رفته و یافتن مواد اولیه موردنیاز صنعت برای تولیدکنندگان سخت‌‌‌تر شده است. موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی ایران با نگاه به گزارش‌‌‌های دو نهاد بین‌المللی، یعنی سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) و بانک‌جهانی توصیه‌‌‌های مشخصی را برای تداوم تامین غذا و امنیت پایدار این حوزه به دولت ارائه کرده است. توصیه‌‌‌های این دو نهاد و چکیده نتایج کنفرانس امنیت غذایی بارسلون 2022 نشان می‌دهد دولت‌‌‌ها برای حفظ امنیت غذایی در شرایط جنگ اوکراین چهار مسیر کلی دارند.
براین مبنا مهم‌ترین اقدامات برای حل مشکلات تامین پایدار غذا در جهان شامل «پرهیز از گذاشتن محدودیت بر تجارت غذا توسط دولت‌‌‌ها»، «حمایت از خانواده‌های آسیب‌‌‌پذیر»، «تقویت شفافیت در زنجیره تامین غذا» و «یافتن تامینکنندگان جدید و متنوع‌کردن زنجیره تامین غذا در کشورها و کل جهان» است. بسیاری از نهادهای بین‌المللی از روسیه و اوکراین به‌عنوان سبد نان جهان یاد میکنند؛ چراکه این دو کشور بیش از 102میلیون تن غلات در سال تولید میکنند. وقوع جنگ بین این دو کشور و تداوم آن می‌‌‌تواند تبعات بسیاری در پی داشته باشد. در جریان کنفرانس امنیت غذایی 2022 در بارسلونای اسپانیا ابتکاری جهانی مطرح شد که تلاش دارد از مجرای تجمیع قدرت دولت‌‌‌ها، تشکل‌ها و نهادهای بین‌المللی و تولیدکنندگان غذا شرایطی را برای خروج از چالش کنونی تامین غذا پیدا کند.
برآورد بازوی پژوهشی وزارت صنعت، معدن و تجارت این است که 6چالش اعم از تورم غذا، محدودیت بر تجارت مواد غذایی، رشد بهای هزینه سوخت، مشکلات لجستیکی (نظیر بسته‌شدن بنادر)، کاهش دسترسی به نهاده‌‌‌های تولید (ناتوانی در برداشت محصول در اوکراین) در کنار الزام‌‌‌آورشدن حمایت‌‌‌های دولتی در نتیجه جنگ اوکراین رخ داده است؛ چالش‌‌‌هایی که همین حالا 45میلیون نفر را در معرض قحطی قرار داده است. توصیه این سند این است که بی‌توجهی به هشدارهای بانک‌جهانی و فائو می‌‌‌تواند نتایج مخربی بر تامین پایدار غذا داشته باشد. امنیت غذایی جهان بر چهار بخش موجود بودن، در دسترس عموم قرار داشتن، قابل استفاده بودن و پایداری این چرخه تاکید دارد؛ موضوعی که با بروز جنگ اوکراین با چالش روبه‌رو شد و تداوم این جنگ آن را در خطر انداخته است. راه عبور از این وضعیت، تقویت همکاری جهانی و اتخاذ سیاست‌‌‌های مشخص از سوی دولت‌‌‌هاست تا اثرات آن را کمرنگ کنند. در نتیجه چنین شرایطی وضعیت ایران و امنیت غذایی ساکنان کشور محل بحث است.
با توجه به اینکه دو کشور روسیه و اوکراین از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات کشاورزی به‌خصوص غلاتی نظیر گندم، ذرت و جو و نیز دانه‌‌‌های روغنی، همچنین نهاده‌‌‌های موردنیاز تولید در بخش کشاورزی و دامی هستند، بنابراین در پی وقوع جنگ میان این دو کشور که به عنوان «سبد نان دنیا» مطرح هستند، سیستم غذایی جهان با چالش‌‌‌های عدیده‌‌‌ای روبه‌رو شده است. در واقع جنگ باعث شده است تا سیستم غذایی جهان به دلیل محدودیت‌های لجستیک از طریق منطقه دریای سیاه و اوکراین با هزینه‌‌‌های حمل‌ونقل بالاتر و «کاهش دسترسی به نهاده‌‌‌های تولید به‌خصوص برای کشورهای کم‌درآمد و وابسته به واردات این اقلام از کشورهای مزبور» روبه‌رو شود. همچنین به‌واسطه شرایط جنگی و اعمال محدودیت‌های صادراتی روسیه روی برخی محصولات کشاورزی و نهاده‌‌‌هایی نظیر کود شیمیایی، کمبود عرضه نیروی کار، افزایش قیمت انرژی و نیز افزایش نگرانی‌های آتی با اعمال تحریم‌‌‌های آمریکا و بریتانیا و برخی کشورهای دیگر علیه روسیه برای ممنوعیت واردات نفت‌خام و سایر محصولات نفتی، تولید و به تبع آن عرضه مواد غذایی، دشوارتر شده است.
از سوی دیگر، کاهش قابل‌توجه ذخایر جهانی محصولات اساسی کشاورزی و در عین حال اقدامات کشورهای درگیر جنگ در محدود کردن صادرات محصولات و نهاده‌‌‌های اساسی کشاورزی و اقدام به ذخیرهسازی احتیاطی محصولات کشاورزی توسط کشورهای غیر‌درگیر در جنگ و صادرکننده عمده نظیر کانادا، آرژانتین، مجارستان و اندونزی، فشار بر عرضه جهانی افزایش یافته که سبب صعودی شدن قیمت‌های جهانی شده است. همچنین افزایش حجم خرید و واردات محصولات کشاورزی کشورهایی نظیر چین شرایط را به سمتی هدایت کرده است که قیمت محصولات اساسی کشاورزی با افزایش شدید مواجه شود؛ به نحوی که طبق برآوردها شاخص قیمت مواد غذایی فائو بیش از 40درصد افزایش را در دو سال گذشته تجربه کرد و ناامنی غذایی در این دوره دوبرابر شد. امنیت غذایی، همان‌طور که توسط کمیته امنیت غذایی سازمان ملل متحد تعریف شده است، به این معناست که همه مردم در هر زمان، دسترسی فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی به غذای کافی، ایمن و مغذی داشته باشند که ترجیحات و نیازهای غذایی آنها را برای زندگی فعال و سالم برآورده کند. جنگ اوکراین این امکان را کمرنگ‌‌‌تر از هر زمان دیگری طی سالیان اخیر کرده و این موضوع به منزله زنگ خطری برای امنیت غذایی در ایران است.
وضعیت ایران در امنیت غذایی
بررسی اقلام وارداتی کالاهای اساسی ایران نشان می‌دهد، افزایش بی‌‌‌سابقه واردات گندم از سوی ایران با رکورد بالای قیمت‌ها در بازار جهانی مصادف شده که همین امر به افزایش هزینه‌‌‌های مالی تامین اقلام اساسی انجامیده، به حدی که واردات اقلامی همچون ذرت و سویا را نیز تحت‌تاثیر قرار داده است. روسیه در سال 2021 بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران در واردات گندم (سهم بیش از 30درصدی) بوده است؛ از این رو جنگ این کشور با اوکراین می‌‌‌تواند واردات گندم از روسیه را به‌شدت تحث تاثیر قرار دهد. به علاوه با اختصاص بیش از 21درصد از واردات روغن آفتابگردان موردنیاز داخل از دو کشور درگیر جنگ یعنی روسیه و اوکراین، نگرانی‌هایی در تامین این محصول نیز وجود خواهد داشت. نقش روسیه به عنوان کشور درگیر جنگ در تامین جو موردنیاز کشور تنها حدود 7درصد است و در خصوص ذرت نیز سهم پایینی (حدود 3/ 3درصد) دارد که با توجه به اینکه عمده واردات این محصولات از کشورهای دیگر نظیر امارات و ترکیه صورت می‌گیرد، بنابراین نگرانی حادی در این حوزه مشاهده نمی‌شود. همچنین درخصوص واردات روغن سویای موردنیاز کشور به دلیل عدم‌وابستگی به کشورهای درگیر جنگ، نگرانی مستقیمی از این بابت مشاهده نمی‌شود. البته باید این نکته را مدنظر داشت که هرچند ممکن است کشور در واردات برخی اقلام اساسی به‌طور مستقیم به کشورهای درگیر جنگ وابسته نباشد، اما سیاست‌‌‌های ذخیرهسازی مواد غذایی سایر کشورها به دلیل نگرانی‌های امنیت غذایی ناشی از جنگ، می‌‌‌تواند واردات از این کشورها را در سال‌جاری دچار مشکل کند. بنابراین موضوع امنیت و ایمنی موادغذایی از مواردی است که در صورت وقوع موارد بحرانی نظیر جنگ و درگیری در مناطق مختلف دنیا (مانند جنگ روسیه و اوکراین)، بیش از پیش تشدید میشود.
جهان به کدام سو می‌رود؟
در طول دهه‌‌‌های آینده، تغییر آب‌وهوا، رشد جمعیت جهانی، افزایش قیمت مواد غذایی و عوامل استرس‌‌‌زای محیطی، تاثیرات قابل‌توجه و در عین حال نامشخصی بر امنیت غذایی خواهند داشت. استراتژی‌‌‌های انطباقی و پاسخ‌‌‌های سیاستی به تغییرات جهانی، شامل گزینه‌‌‌هایی برای مدیریت تخصیص آب، الگوهای کاربری زمین، تجارت مواد غذایی، پردازش مواد غذایی پس از برداشت و قیمت‌ها و ایمنی مواد غذایی به فوریت موردنیاز است. به‌منظور مواجهه با این موضوع، اعضای ائتلاف ابتکار جهانی ایمنی غذایی متشکل از همه فعالان انجمن کالاهای مصرفی، به چالش‌‌‌های پیش‌روی سیستم‌های امنیت مواد غذایی در زنجیره‌‌‌های تامین خود و بازارهای فعال در آن، رسیدگی و به بالا بردن سطح ایمنی غذا در سطح جهانی کمک میکنند. در واقع ابتکار جهانی ایمنی غذایی، در حمایت از صنعت مواد غذایی در حرکت به سوی امنیت غذایی با گرد هم آوردن بازیگران کلیدی صنعت مواد غذایی، در جهت هدایت سیستم‌های مدیریت امنیت غذایی در سراسر جهان به سمت بهبود مستمر فعالیت می‌کند. هدف نهایی این برنامه تقویت و هماهنگ‌کردن سیستم‌های امنیت مواد غذایی برای تامین غذای جمعیت رو به رشد جهانی و توسعه بازارهایی مطمئن برای تامین و توزیع مواد غذایی در سراسر جهان است. این چشم‌‌‌انداز، صنعت مواد غذایی را قادر میسازد زمانی که تقاضا برای مواد غذایی در جهان به رشد خود ادامه می‌دهد و مصرف‌کنندگان خواستار اطلاعات و اصالت بیشتر درباره مواد غذایی خریداری‌شده هستند، به طور ایمن در کنار مصرف‌کنندگان و شرکای زنجیره تامین در فضای اقتصادی اعتمادسازی کند.
اهم محورهای مدنظر در این همایش شامل تاثیر تحویل و ارائه مواد غذایی پایدار و ایمن؛ تلاش برای برنامه ظرفیت‌‌‌سازی، ثبات و تثبیت آینده در برابر مشکلات بالقوه کمبود مواد غذایی؛ تقویت روابط با نمایندگان سازمان ملل و ایجاد پایگاه داده براساس گواهینامهGFSI؛ اهمیت مکانیزم فراخوان محصولات برای همکاری و ارتباطات شفاف در سراسر زنجیره تامین؛ قابلیت ردیابی الکترونیکی و حل چالش امنیت مواد غذایی در سراسر جهان به‌ویژه در اروپا پس از جنگ اوکراین است. به‌علاوه در کمک به بحث تامین امنیت و ایمنی مواد غذایی، از نقش سازمان‌هایی همچون سازمان جهانی GS1 نیز نباید غافل شد، استانداردهای این مرجع جهانی این فرصت را به اجزای زنجیره تامین مواد غذایی می‌دهد تا به زبانی مشترک برسد و با به اشتراک‌‌‌گذاری اطلاعات صحیح، امکان برقراری ارتباط موثر بین اجزای زنجیره را فراهم کند. ایجاد قابلیت ردیابی محصولات از ابتدا تا انتهای زنجیره تامین، همچنین امکان دریافت اطلاعات دقیق از محصول و امکان ردیابی کامل آن توسط مصرف‌کننده و دسترسی به محصولات غذایی سالم‌‌‌تر، مطابق با درخواست در زمان و مکان درست، همچنین بررسی اصالت، سلامت و کیفیت مواد مورد استفاده در محصول از دیگر خدمات GS1، به زنجیره تامین و عرضه مواد غذایی و در راستای بهبود امنیت غذایی به شمار می‌‌‌آید. بنابراین با توجه به ماموریت‌‌‌های برشمرده برای دو نهاد مزبور یعنی انجمن کالاهای مصرفی و GS1 در بحث امنیت غذایی می‌‌‌توان اذعان کرد که انجمن کالاهای مصرفی به‌عنوان یکی از همکاران مهم و اصلی سازمان جهانی GS1 قلمداد میشود که در زمینه ردیابی و شفافیت در سراسر زنجیره تامین و امنیت مواد غذایی فعالیت چشمگیری دارد.در انتها باید عنوان کرد که با توجه به تجارب حاصل از بحران‌های گذشته و رهنمود سازمان‌های بین‌المللی مرتبط در این حوزه، باید به شرایط پیش‌رو به‌عنوان یک زنگ خطر جدی برای کشور توجه کرد. بنابراین این شرایط ضرورت توجه بیشتر دولت به سبد مصرفی اقشار آسیبپذیرتر جامعه در راستای تامین معیشت آنها را می‌‌‌طلبد و در این مسیر دولت باید با بسیج کردن تمام توان و نیروهای خود و با بهره‌‌‌گیری از قابلیت‌‌‌هایی نظیر استانداردهای GS1 در جهت هم‌افزایی فعالیت‌‌‌های منتج به تامین معیشت خانوارها و امنیت غذایی جامعه به‌خصوص اقشار نیازمندتر گام بردارد.
اثرات جنگ اوکراین بر بازار جهانی غذا
از جنگی که در منطقه CIS درگرفته، فقط غذا ضربه نمی‌‌‌بیند؛ موضوعی که اثر شدیدی بر تولید و هزینه تولید غذا گذاشته است. براساس آمارهای سازمان جهانی خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، روسیه بزرگ‌ترین صادرکننده گندم در جهان و اوکراین، پنجمین صادرکننده بزرگ گندم است. این دو کشور با هم 19درصد عرضه جو، 14درصد عرضه گندم و 4درصد عرضه ذرت جهان را بر عهده دارند که در مجموع بیش از یک‌سوم صادرات جهانی غلات را تشکیل می‌دهد. به‌علاوه این دو کشور تامینکنندگان اصلی کلزا هستند و 52درصد از بازار صادرات روغن آفتابگردان جهان را به خود اختصاص داده‌‌‌اند. از سوی دیگر، روسیه به‌عنوان تولیدکننده اصلی کود در جهان مطرح است و به این ترتیب باید گفت عرضه جهانی کود نیز به‌شدت در اختیار این کشور و متمرکز است.
روسیه و اوکراین 27درصد از صادرات گندم به کشورهای دیگر را در دست دارند. اما این سهم برای کشورهایی نظیر سومالی از این رقم بسیار فراتر رفته است و تقریبا 100درصد یا کل واردات گندم سومالی از روسیه یا اوکراین انجام می‌گیرد. بنابراین وجود وضعیت جنگی در این دو کشور، آغازگر ایجاد فاجعه‌‌‌ای بسیار وحشتناک برای کشورهای فقیر جهان خواهد بود. در واقع زنجیره تامین و اختلالات لجستیکی در تولید غلات و دانه‌‌‌های روغنی اوکراین و روسیه و محدودیت‌های صادرات روسیه، پیامدهای مهمی در امنیت غذایی خواهد داشت. این امر به‌ویژه برای حدود 50کشور صادق است که برای تامین 30درصد یا بیشتر از این میزان گندم موردنیاز خود، به روسیه و اوکراین وابسته هستند. بسیاری از آنها کشورهای کمتر توسعه‌‌‌یافته یا کشورهای کم‌درآمد و با کمبود مواد غذایی در شمال آفریقا، آسیا و خاور نزدیک واقع هستند. به علاوه بسیاری از کشورهای اروپایی و آسیای مرکزی در تامین بیش از 50درصد کود موردنیاز خود، به روسیه متکی هستند و کمبود آن ممکن است تا سال آینده ادامه یابد. در حال حاضر، هزینه‌‌‌های حمل‌ونقل بالاتر، افزایش قیمت انرژی، تغییرات آب‌وهوایی و کمبود نیروی کار، تولید مواد غذایی را دشوارتر کرده و عرضه جهانی در حال کاهش است. طبق گفته شورای بین‌المللی غلات، ذخایر غلات در آستانه پنجمین کاهش متوالی سالانه است. بسته شدن بنادر و اختلال در مسیر نقل و انتقال کالا نیز این اختلال را شدت می‌‌‌بخشد. از آنجا که محصول غلات در ماه ژوئن آماده برداشت خواهد بود، مشخص نیست که آیا کشاورزان در اوکراین می‌‌‌توانند آنها را برداشت کرده و به بازار تحویل دهند یا خیر. جابه‌جایی گسترده جمعیت باعث کاهش تعداد کارگران و به‌خصوص کارگران بخش کشاورزی شده است. دسترسی به مزارع کشاورزی دشوار و پرورش دام و طیور و تولید میوه و سبزیجات نیز محدود خواهد بود؛ موضوعی که در کنار سایر اختلالات، قیمت غذا را در جهان صعودی کرده و در سطوح فعلی نگه خواهد داشت.
ابتکار جهانی ایمنی غذایی، یک ابتکار عمل برای بهبود مداوم سیستم‌های مدیریت ایمنی مواد غذایی است تا این اطمینان حاصل شود که غذای سالم به مصرف‌کنندگان در سراسر جهان تحویل میشود. این ابتکار جهانی، ائتلافی از همه فعالان انجمن کالاهای مصرفی است که 37خرده‌‌‌فروش و تولیدکننده را از اعضای این انجمن و یک جامعه گسترده امنیت مواد غذایی گرد هم آورده تا بر استانداردهای امنیت مواد غذایی برای کسب‌وکارها نظارت و به دسترسی مردم به غذای ایمن در سراسر جهان کمک کند. ابتکار جهانی با تمرکز بر هماهنگی، ایجاد قابلیت و مشارکت عمومی-خصوصی، چشم‌‌‌انداز خود را جهانی قرار داده که در آن اولا، مصرف‌کنندگان اطمینان داشته باشند غذایی که روزانه خریداری میکنند، برای خوردن و تغذیه خانواده آنها بی‌‌‌خطر است.
دوم اینکه هرکسی که در هر مرحله از فرآیند رساندن غذا از مزرعه تا سفره درگیر است، مسوولیت خود را در حفاظت از یکپارچگی و امنیت غذایی درک می‌کند. سوم اینکه شرکت‌ها و دولت‌‌‌ها در سراسر جهان اختلافات را کنار می‌‌‌گذارند تا برای تامین جهانی غذای ایمن با یکدیگر همکاری کنند. چهارم اینکه تولیدکنندگان کوچک و محلی می‌‌‌توانند کسب‌وکار خود را با اطمینان از مطابقت محصولاتشان با استانداردهای ایمنی بین‌المللی توسعه دهند. پنجم اینکه بازرسان ایمنی مواد غذایی دارای استقلال، مهارت و بی‌طرفی گسترده‌‌‌ای هستند. ششم اینکه بسیاری از سیستم‌ها و فرآیندهایی که کنترل و تضمین امنیت مواد غذایی را ارائه می‌دهند، کارآمد بوده و بی‌‌‌جهت کارهای یکدیگر را تکرار نمی‌‌‌کنند.
این چشم‌‌‌انداز، صنعت مواد غذایی را قادر میسازد در زمانی که تقاضا برای عرضه مواد غذایی در جهان به رشد خود ادامه می‌دهد و مصرف‌کنندگان خواستار اطلاعات بیشتر، انتخاب بیشتر و اصالت بیشتر درباره مواد غذایی خریداری‌شده هستند، به‌طور ایمن در کنار مصرف‌کنندگان و شرکای زنجیره تامین در فضای اقتصادی اعتمادسازی کند. در نهایت اینکه زمانی که کشورهای بزرگ تولیدکننده مواد غذایی صادرات را به دلیل نگرانی برای تامین نیاز داخلی خود به مواد غذایی محدود کردند، این امر به تشدید افزایش قیمت‌ها و بروز سوءتغذیه به‌ویژه برای اقشار آسیبپذیرتر نظیر کودکان دامن زد، در نتیجه در بحران پیش‌رو باید به نحوی پیش رفت که همان اشتباهات قبلی نظیر وضع محدودیت بر تجارت غذا (اعمال قرنطینه بر بنادر و محدودیت در حمل‌ونقل کالا و تحرک نیروی کار) مجددا تکرار نشود.
