پژوهش‌ها و گزارش‌های منتشر شده نشان می‌دهد در سایر کشورها نیز آسیب‌پذیری و لزوم حمایت از کسب‌وکارهای نوپا (استارت‌آپی) مورد تاکید قرار گرفته است. مهم‌ترین اقدام اکثر کشورها ارائه وام‌های کم‌بهره یا کاهش نرخ بهره، امهال بازپرداخت وام‌ها و تخفیف‌های مالیاتی بوده است. همچنین در برخی دیگر از کشورها نیز برای کاهش هزینه‌های ثابت شرکت‌ها، سیاست کوچک‌سازی موقتی شرکت را با ارائه کمک هزینه‌های معیشتی یا دستمزد دنبال می‌کنند.  در این خصوص بازوی پژوهشی مجلس در گزارشی به بررسی ظرفیت‌ها و چالش‌های ایجاد شده در حوزه فعالیت‌های دانش‌بنیان و کسب و کارهای فناوری پرداخته است. این گزارش با معرفی ظرفیت‌هایی که شرکت‌های دانش‌بنیان و نوآور برای مقابله با بیماری کرونا ایجاد کرده یا درحال ایجاد آن هستند، به بررسی عملکرد متولیان اصلی حمایت از فعالیت‌های دانش‌بنیان شامل معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، صندوق نوآوری و شکوفایی و معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور و در ادامه، پیشنهاد اقدامات کوتاه و بلندمدت مورد نیاز می‌پردازد. براساس داده‌های موجود درحال حاضر بیش از ۲۰هزار کسب‌وکار فناورانه در قالب شرکت‌های دانش‌بنیان، استارت‌آپ و فناور در توسعه محصولات فناورانه دارای ارزش افزوده بالا نقشی مهم و ضروری دارند. در فعالیت‌های مرتبط با حوزه سلامت بیش از ۱۴۲۵ شرکت دانش‌بنیان ثبت شده و ۸۰۰ هسته فناور نیز در مراکز رشد دانشگاه‌های علوم پزشکی، پژوهشگاه‌های وابسته به وزارت علوم مستقر هستند. بیش از ۴۰۰ شرکت نیز در پارک‌های علم و فناوری در حوزه مقابله با کرونا فعالیت می‌کنند.

ارزیابی اقدامات انجام شده

راهکارهای مواجهه با شیوع کرونا در حوزه فعالیت‌های دانش‌بنیان را می‌توان از دو جنبه بررسی کرد. دسته اول راهکارها، بهره‌گیری از توانمندی‌های دانشی و فنی موجود در شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌ها و حمایت از ایجاد ظرفیت‌های جدید است که به‌طور کلی در قالب تامین اعتبار طرح‌های تحقیقاتی و تولیدی، تسهیل فرآیندهای صدور مجوز تولید و مذاکراتی برای پیش‌خرید محصولات دنبال می‌شود. اقدامات مرتبط با ظرفیت‌سازی، غالبا توسط وزارتخانه‌های مرتبط و معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهور صورت گرفته است. گزارش عملکرد از خروجی طرح‌های پژوهشی دانشگاهی بیش از آنکه برمبنای تاثیرگذاری و روند پیشرفت آنها در دستیابی به نتایج عملی برای مقابله با کرونا باشد در قالب آمار تعداد مقالات چاپ شده ارائه شده است. برخی طرح‌های تولیدی در دست انجام پژوهشگاه‌ها متناسب با زیرساخت‌های از پیش موجود، در ارتباط با تامین اقلام بهداشتی (ماسک، ژل و محلول ضدعفونی‌کننده) هستند و طرح‌های نو یا فناور در حال گذراندن مراحل اولیه یا توسعه نیمه‌صنعتی (پایلوت) هستند که با توجه به راه نسبتا طولانی برای تولید انبوه و اخذ مجوزهای لازم، مشخص نیست بازه تاثیر آنها به دوران مواجهه با بحران‌های ناشی از ویروس کرونا برسد یا خیر. با وجود اهمیت و ارزش فعالیت‌هایی که در حال انجام است، اما از بعد اجتماعی و اقتصادی نیز انتظارها از بخش دانشگاهی و پژوهشی در ارائه راهکارهای علمی در مدیریت مسائل مواجهه با کرونا تاکنون محقق نشده و هنوز جای کار بیشتری باقی است. دسته دوم راهکارها که بر پایه کاهش آسیب‌های وارده به شرکت‌های فناور و کمک به تاب‌آوری این نوع کسب‌وکارها است بیشتر مبتنی‌بر ارائه تسهیلات کم‌بهره است و به‌طور خاص توسط صندوق نوآوری و شکوفایی تامین اعتبار می‌شود. اقدامات صندوق نوآوری و شکوفایی با توجه به دامنه اختیارات و منابع مالی در دسترس آن، در گام اول بر حمایت از طرح‌های تولیدی شرکت‌های دانش‌بنیان و در گام‌های بعدی بر کمک به برخی استارت‌‌آپ‌های بزرگ برای جلوگیری از تعدیل نیروی پرسنلی استوار شد. توجه به شرکت‌های دانش‌بنیان کوچک و شتاب‌دهنده‌ها در مراحل بعدی قرار گرفتند و هنوز اقدامات عملی برای حمایت از سایر کسب‌وکارهای خالق، فناور و کارآفرین که شاید بیش از سایران در معرض آسیب و خروج دائم از بازار کار روبه‌رو هستند صورت نگرفته است. پرداخت تسهیلات به شرکت‌های مورد حمایت صندوق درحال حاضر مشروط بر حفظ اشتغال ۹۰ درصدی شرکت مطابق با لیست بیمه است و سقف آن براساس هزینه‌ها، فروش و حقوق و دستمزد پرداختی شرکت تعیین می‌شود. این رویه، ارزیابی، تایید و پرداخت تسهیلات به کسب‌وکارهای فناور و کارآفرینی که هنوز به‌طور رسمی به شکل شرکت ثبت نشده و کارمند بیمه شده ندارند را باز هم با تاخیر مواجه خواهد کرد و آسیب‌ها را افزایش خواهد داد. گزارش سازمان فناوری اطلاعات ایران در رابطه با تاثیر شیوع کرونا بر شرکت‌های نوآفرین نیز نشان می‌دهد بیشترین تعدیل نیرو و تاثیرپذیری منفی در شرکت‌های حوزه نرم‌افزار رخ داده است که اغلب شرایطی مشابه با آنچه در بالا گفته شد، دارند. در این میان به‌نظر می‌رسد نقش معاونت علمی و فناوری در کمک به کاهش آسیب به کسب‌وکارها تنها به معرفی آنها به صندوق نوآوری و شکوفایی ختم شده و انتظار می‌رود حضور فعال‌تری در تعامل با سازمان‌هایی همچون بیمه تامین اجتماعی و امور مالیاتی برای بررسی راهکارهای حمایت از کسب‌وکارهای نوپا و فناور یا ترغیب سرمایه‌گذاران خطرپذیر در این شرایط داشته باشد.

پیشنهادهای سیاستی

لزوم مقابله همگانی با تبعات ناشی از انتشار ویروس کرونا باعث شد توانمندی کسب‌وکارهای دانش‌بنیان مورد توجه قرار گیرد. نحوه ورود این شرکت‌ها به عرصه مقابله با انتشار ویروس، به‌صورت خودجوش و متناسب با وضعیت عرضه و تقاضا در بازار بود و در ادامه دولت و سایر نهادهای حامی نقش تسهیل‌گری و هدایت برنامه‌ها را برعهده گرفتند. با این حال تجربه استفاده از دستاورد شرکت‌های تاثیرگذار در این شرایط، نشان می‌دهد امکان واکنش سریع و دریافت آثار ملموس فعالیت آنان زمانی در سطح جامعه امکان‌پذیر است که زیرساخت‌های علمی و تحقیقاتی و ظرفیت مشارکت در زنجیره تولید و تامین، از قبل در بدنه این‌گونه نهادها ایجاد شده باشد. سرریز توسعه فناوری تاثیر قابل‌توجهی در جهش تولید، رفاه جامعه و توسعه اقتصادی خواهد داشت، اما سرمایه‌گذاری در آن، فرآیندی طولانی و زمانبر است و حمایت و برنامه‌ریزی می‌طلبد. از این رو نمی‌توان انتظار داشت شرکت‌های نوپا، بدون برخورداری از زیرساخت‌های اولیه مورد نیاز بتوانند گام‌های کلیدی در کمک به رفع بحران‌هایی مشابه بردارند. نقش این شرکت‌ها در کنار سایر شرکت‌های بزرگ‌تر زمانی پررنگ خواهد شد که حمایت از آنها و تسهیل فرآیند راه‌اندازی و توسعه کسب‌وکارهای فناورانه تنها منحصر به شرایط اضطرار نبوده و پس از یک بازه کوتاه‌مدت به فراموشی سپرده نشود. این به آن معنی است که باید نگاه و رویکرد تازه‌ای در کشور نسبت به نقش و اهمیت سرمایه‌گذاری در توسعه فناوری اتخاذ کرد و فرهنگ حمایت از این حوزه و جایگاه آن در همه سطوح سیاستی، مدیریتی و اجرایی را نهادینه ساخت.

در دوره کنونی ضروری است زیست‌بوم نوآوری کشور در کنار سایر حوزه‌های فنی و صنعتی مورد حفاظت و حمایت قرار گیرد تا علاوه‌بر تقویت ظرفیت‌ها و بهره‌مندی از آن، تحمل و گذر از تبعات ناشی از شیوع ویروس کرونا نیز برای کسب‌وکارهای فناور فراهم شود. ازجمله اقداماتی که می‌توان در کوتاه‌مدت مورد توجه قرار داد عبارتند از: تعهد به پیش‌خرید محصولات از شرکت‌های داخلی تولید‌کننده با تمرکز بر شرکت‌های دانش‌بنیان تایید شده توسط وزارت بهداشت یا نوسازی و بازسازی تجهیزات قدیمی و از کارافتاده به کمک این شرکت‌ها، شناسایی و اولویت‌بندی کسب‌وکارهای نوپا یا فناور غیردانش‌بنیان و تعیین مکانیزم‌های ارزیابی میزان آسیب و حمایت، انطباق شرایط کسب‌وکارهای فناور و خالق فاقد نیروهای تمام‌وقت یا رسمی بیمه شده با الزامات کنونی سقف موثر تسهیلات، توزیع مناسب تسهیلات بین کسب‌وکارهای نوپا و دانش‌بنیان براساس پراکنش جغرافیایی و نوع فعالیت‌ها، امکان‌سنجی استفاده از ابزارهایی نظیر معافیت‌های مالیاتی یا بیمه‌ای در بازه زمانی مشخص برای تعدیل فشارهای اقتصادی وارده به شرکت‌های آسیب‌دیده. در بلندمدت نیز ضروری است سیاست حمایت از فعالیت‌های فناوری‌محور در قالب شرکت‌های دانش‌بنیان یا کسب‌وکارهای نوپا با جدیت دنبال شود و زمینه‌های لازم برای تقویت زیرساخت‌های دانشی و فنی و تامین مالی این شرکت‌ها فراهم آید. جدیت در اجرای قوانین و احکام مرتبط با تقویت حوزه دانش‌بنیان در کشور و مطالبه‌گری نمایندگان مجلس شورای اسلامی از دولت و نهادهای متولی ازجمله اقداماتی است که ضرورت و تاثیر آن بر آینده، با تجربه‌ای که هم‌اکنون کشور در مقابله با ویروس کرونا به دست آورده است کاملا آشکار شده و نباید با گذر از این شرایط اهمیت خود را از دست بدهد.