لیلا سرمدی
کارشناس ارشد پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی

ظهور فناوری‌های نوین و دستاوردهای آن، بر مبادلات و تجارت جهانی تاثیر بسزایی گذاشته است. سهم فناوری‌های نوین نظیر بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک با محصولاتی که به دنیا عرضه کرده است، چنان زیاد است که پیش‌بینی می‌شود بازار تجارت جهانی در آینده در سلطه محصولات حاصل فناوری مهندسی ژنتیک در عرصه‌های مختلف قرار بگیرد.

از جمله مهم‌ترین دستاوردهای فناوری مهندسی ژنتیک، محصولات تراریخته در بخش کشاورزی است. این محصولات با سودآوری فراوانی که از محل تولیدشان حاصل شده است، رقیب جدی محصولات مشابه سنتی خود محسوب می‌شوند. طبق جدیدترین گزارش منتشر شده توسط سرویس بین‌المللی دستیابی و استفاده از بیوتکنولوژی کشاورزی، در بیستمین سال تجاری‌سازی موفق محصولات تراریخته در دنیا، سطح زیر کشت این محصولات در 28 کشور بیش از 100 برابر رشد داشته است. بیش از 18 میلیون کشاورز در 28 کشور توسعه‌یافته و در حال توسعه در سراسر دنیا، به استقبال تولید محصولات کشاورزی مهندسی ژنتیک شده رفته و با رضایت کامل از کارآیی و کسب منافع اقتصادی بالای این محصولات، هر سال زمین‌های خود را به زیر کشت محصولات تراریخته می‌برند.

همه کشورهایی که به کشت و تولید محصولات تراریخته روی آورده‌اند، به اهمیت تولید این محصولات در کشور خود و تاثیری که این محصولات روی وضعیت اقتصادی و خودکفایی غذایی کشورشان داشته است، کاملا واقف هستند و بر ادامه کشت و تولید این محصولات در زمین‌های خود استمرار می‌کنند. گزارش شده است که محصولات مهندسی ژنتیک در 20 سال گذشته، 150 میلیارد دلار برای کشاورزان سودآوری داشته‎ است. 5/ 7 میلیون نفر کشاورز خرده‌پا در کشور چین و 3/ 7 میلیون نفر کشاورز خرده‌پای دیگر در کشور هندوستان با کشت محصول پنبه مهندسی ژنتیک شده در زمین‌های خود از مزایای بی‌شمار تولید پنبه تراریخته مقاوم به آفات در کشور خود بهره‌مند شده‌اند و به خودکفایی در تولید پنبه رسیده‌اند.

طبق آخرین گزارش سرویس بین‌المللی دستیابی و استفاده از بیوتکنولوژی کشاورزی، از سال 1996 تا سال 2015، تولید محصولات تراریخته در 20 سال گذشته به امنیت غذایی، تولید پایدار، تغییرات اقلیم و حفظ محیط زیست کمک قابل توجهی کرده‌ است که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: افزایش تولیدات زراعی به ارزش 150 میلیارد دلار آمریکا، تامین محیط‌زیست بهتر با صرفه‌جویی 5/ 583 میلیون کیلوگرم ماده موثر حشره‌کش‌های شیمیایی، کاهش تولید 27 میلیارد کیلوگرم گازکربنیک (که معادل حذف 12 میلیون اتومبیل از جاد‌ه‌ها به مدت یک سال است)، حفظ تنوع زیستی از طریق صرفه‌جویی در کشت 152میلیون هکتار زمین، کمک به کاهش فقر از طریق کمک به بیش از 5/ 16 میلیون کشاورز خرده‌پا و خانواده‌های آنها که بیش از 65 میلیون نفر هستند. قابل توجه است که ارزش جهانی بذرهای تراریخته به تنهایی 6/ 15 میلیارد دلار در سال 2013 میلادی (در مقایسه با 15 میلیارد دلار در سال 2012 میلادی) تخمین زده شد. طبق گزارش تجاری قابل دسترس سرویس بین‌المللی دستیابی و استفاده از بیوتکنولوژی کشاورزی در سال 2013، ارزش محصولات تراریخته در بازارهای جهانی از 93 میلیون دلار در اولین سال تجاری‌سازی این محصولات در سال 1996 میلادی، به 14840 میلیون دلار در انتهای سال 2012 میلادی رسید و ارزشی معادل 102241 میلیون دلار سودآوری و منافع اقتصادی از محل تولید محصولات تراریخته به ‌دست آمد.

طبق آخرین اطلاعات اقتصادی قابل دسترس در سال‌های 1996 تا 2012، کشاورزان تراریخته‌کار در چین سودی معادل 3/ 15 میلیارد دلار و در هندوستان مبلغ 6/ 14 میلیارد دلار از محل کشت و تولید محصولات تراریخته کسب کرده‌اند.

طی سال‌های 1996 تا 2012، کشورهای صنعتی با 59 میلیارد دلار در مقایسه با کشورهای در حال توسعه با 9/ 57 میلیارد دلار، از منافع اقتصادی تولید محصولات تراریخته بهره‌مند شده‌اند. در سال 2012، سود اقتصادی از محل تولید محصولات تراریخته در بخش کشاورزی در کشورهای تولیدکننده محصولات تراریخته معادل 75/ 19 میلیارد دلار گزارش شده است. قابل توجه است که این میزان سودآوری با کاهش 22 درصدی هزینه‌ها در نتیجه کاهش هزینه‌های تولید نظیر کاهش شخم، کاهش مصرف آفت‌کش‌ها و استفاده کمتر از نیروی انسانی و همچنین افزایش 78درصدی هزینه‌ها در نتیجه افزایش عملکرد به ارزش 2/ 50میلیون تن شامل میزان تولید 74/ 12 میلیون تن سویا، 54/ 34 میلیون تن ذرت، 48/ 2 میلیون تن پنبه و 44/ 0 میلیون تن کلزای تراریخته همراه بوده است. طبق گزارش‌های سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد و سرویس بین‌المللی دستیابی و استفاده از بیوتکنولوژی کشاورزی، بازار جهانی محصولات مهندسی ژنتیک کشاورزی در سال 2011، به 7/ 13 میلیارد دلار رسید و پیش‌بینی می‌شود که ارزش تجاری این محصولات در سال 2017 با نرخ رشد 4/ 11درصد، به رقمی نزدیک به 8/ 24 میلیارد دلار برسد. ارزش جهانی بازار محصولات مهندسی ژنتیک در سال 2013 با نرخ رشد 2/ 7 درصد به ‌میزان 7/ 305 میلیارد دلار گزارش شده است.

سهم عمده درآمد بازار محصولات مهندسی ژنتیک مربوط به کشورهای آمریکا، کانادا، انگلستان، آلمان، هلند، بلژیک، فرانسه، ژاپن و چین بوده است. طبق یک برآورد آماری، تولید محصولات مهندسی ژنتیک در آمریکا 88 درصد، در اروپا 27 درصد و در ژاپن 11 درصد تخمین زده شده است. ژاپن در سال 2004، حدود 20 میلیارد دلار در بخش مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی سرمایه‌گذاری کرد و حدود 18 میلیارد دلار از این طریق درآمدزایی داشت. آمریکا نیز با بیشترین میزان سرمایه‌گذاری در دنیا، 100میلیارد دلار در بخش مهندسی ژنتیک سرمایه‌گذاری کرده است که 3 میلیارد دلار آن فقط مربوط به پروژه ژنوم انسان است که در سال‌های 1990 تا 2000 به این امر اختصاص یافت. میزان درآمدزایی آمریکا از بخش بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک در سال 2004، حدود 50 میلیارد دلار گزارش شد که نشان‌دهنده سرمایه‌گذاری عمده آمریکا در تولید علم است تا تولید محصول.

اسپانیا نیز برای تاسیس مرکز ملی پژوهشی بیوتکنولوژی، 3میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کرده است. همچنین در کوبا که از نظر اقتصادی ضعیف و در تحریم اقتصادی است، مرکز پژوهشی مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی این کشور، در سال 1986 با سرمایه اولیه حدود 150 میلیون دلار و با وسعت 60 هزار متر مربع در شهر هاوانا تاسیس شد. توسعه بخش زیست‌فناوری و تولید محصولات مهندسی ژنتیک به حمایت هر دو بخش‌ دولتی و خصوصی نیاز دارد. در ایران تولید گیاهان و جانوران تراریخته به‌طور عمده از بخش دولتی تامین می‌شود. یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار در توسعه بخش مهندسی ژنتیک در کشور، همکاری بخش‌های دولتی و خصوصی، مدیریت و تخصیص بودجه مناسب برای سرمایه‌گذاری در این حوزه است.

در دنیا سرمایه‌گذاری در حوزه فناوری‌های پیشرفته در کشاورزی مانند مهندسی ژنتیک، سود کلانی را در کشورهایی که با فناوری روز دنیا پیش می‌روند، به ارمغان آورده است.

در سال 2014 گزارش جدید جهانی متاآنالیز، مزایای متعدد قابل‌توجهی از کشت و تولید محصولات تراریخته در طول 20‌سال گذشته را تایید و اعلام کرد. یک تحلیل جهانی با تاکید بر یافته‌های 147 مطالعه انجام‌شده در 20 سال گذشته نیز تایید کرد که فناوری مهندسی ژنتیک و استفاده از محصولات تراریخته به‌طور متوسط باعث کاهش 37 درصدی مصرف آفت‌کش‌ها، افزایش 22 درصدی عملکرد محصول و افزایش 68 درصدی سود کشاورزان شده است. حجم تجارت جهانی محصولات مهندسی ژنتیک، نقش مهمی در رشد و توسعه بخش کشاورزی، بهبود ارزش و سلامت غذایی و حفظ محیط زیست داشته است. همچنین منجر به رشد اقتصادی، افزایش درآمد و سودآوری و استقلال و خودکفایی کشورها شده است. با توجه به مزایای فراوان محصولات حاصل فناوری مهندسی ژنتیک در دنیا، پیش‌بینی می‌شود که آینده در انحصار محصولات مهندسی ژنتیک قرار بگیرد و این محصولات جایگزین سایر محصولات مشابه خود شوند.