گروه صنعت و معدن: دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی مفصل کمیت و کیفیت منابع آب ایران را در سال ۲۰۵۰ مورد تحلیل و بررسی قرار داده و چالش‌های پیش رو را به تفکیک برشمرده است. گزارش این نهاد پژوهشی حاکی از این است که ایران در تصویر ۲۰۵۰ از نظر کمیت و کیفیت منابع آب، در شرایط بحرانی و تنش آبی قرار خواهد گرفت. در این گزارش، ۹ پیشنهاد به منظور تدوین برنامه بلندمدت آب مطرح شده است. اهمیت آب و نقش آن به‌عنوان یک مولفه غیرقابل جایگزین در توسعه سایر بخش‌های کشور بر کسی پوشیده نیست. در کشور ایران، محدودیت ذاتی منابع آب قابل دسترس از یک طرف و کم آبی‌ها و خشکسالی‌های اخیر از طرف دیگر، حساسیت بخش آب و ضرورت برنامه‌ریزی در مورد آن را مضاعف ساخته است.

بر این اساس، مرکز پژوهش‌های مجلس با بررسی ریشه بحران آبی ایران، سیاست‌های ضروری در بخش آب را واکاوی کرده است. بر اساس این گزارش، نگاه کلی به وضعیت بخش آب و روندهای موجود در این بخش و بررسی عملکرد و آسیب شناسی شرایط موجود و پیشین، جهت‌گیری‌های کلی آینده بخش آب را تعیین می‌کند. بررسی وضعیت موجود بخش آب بیانگر آن است که منابع آب تجدیدشونده کشور نسبت به متوسط بلندمدت کاهش معناداری یافته است.

علاوه بر آن آمار و ارقام نشان می‌دهد که بیشتر از ۷۹ درصد منابع آب تجدیدشونده کشور استحصال و مصرف می‌شود. این موارد در کنار پیش‌بینی تداوم خشکسالی در کشور و تغییر اقلیم حاکی از وقوع بحران آب است. مصادیق این بحران مانند از بین رفتن زیست بوم‌های آبی کشور، تخریب منابع آب زیرزمینی و بروز مناقشات محلی در مورد آب قابل ذکر است. هم اکنون وضعیت نامطلوب بخش آب بر کسی پوشیده نیست و در سال‌های اخیر بیشتر از هر زمانی از این وضعیت نامطلوب، سخن به میان می‌آید. این امر بیانگر عدم موفقیت عملکرد بخش اجرایی کشور در برنامه‌های توسعه پیشین در بخش آب است که یک علت مهم آن را می‌توان در تدوین نامناسب، غیرواقع بینانه و نامنطبق بر شرایط بخش آب، دانست.

از مهم‌ترین عوامل در عملکرد ناموفق برنامه‌های توسعه پیشین می‌توان به غالب بودن تفکر سازه‌ای بر مدیریت بخش و اجرای برنامه‌ها، ضعف شدید در ارتقای مبانی نرم‌افزاری مدیریت بخش، نبود برنامه بلندمدت مدون و ارتباط آن با برنامه‌های توسعه پنج ساله، ناهماهنگی بین دستگاه‌های متولی، نبود هر‌گونه مکانیسم نظارت بر اجرای احکام برنامه‌ها، سطوح نامناسب مدیریت آب در کشور، نبود سند جامع آب مورد قبول همه بخش‌ها، عدم انعطاف پذیری و تطبیق برنامه‌ها با شرایط خشکسالی و تغییر اقلیم و شرایط نامناسب تخصیص اعتبارات، اشاره کرد.

وضعیت کیفی آب

با توجه به پیش‌بینی‌های صورت گرفته، جمعیت جهان در سال ۲۰۵۰ به بیش از ۹.۳ میلیارد نفر می‌رسد. این افزایش جمعیت موجب کاهش مقدار آب در دسترس برای هر نفر (سرانه منابع آب) می‌شود. همچنین با ادامه روند کنونی کیفیت آب در حال بدتر شدن است. با توجه به مطالعات انجام شده میزان اکسیژن‌خواهی بیوشیمیایی در آب‌ها ۹ تا ۳۲ درصد افزایش داشته و همچنین فسفر ۱۵ تا ۴۰ درصد و نیترات موجود در آب ۳۵ تا ۶۲ درصد افزایش می‌یابد. با ادامه این روند به منظور حفظ کیفیت آب شرب، صنعت و کشاورزی جهان نیازمند روی آوردن به روش‌های تصفیه آب فوق پیشرفته در مقیاس‌های بالا خواهد بود. همچنین با افزایش لحظه‌ای جمعیت و روند کاهش آب موجود، جهان نیازمند چاره‌اندیشی برای مصرف بهینه آب است.

وضعیت کمی آب

با توجه به وضعیت موجود و با ادامه روند افزایش تقاضای آب تا سال ۲۰۵۰، معادل ۹/ ۳ میلیارد نفر یعنی بیش از ۳۸ درصد جمعیت جهان در سال ۲۰۵۰ در تنش شدید آبی خواهند بود. همچنین با توجه به تحقیقات موسسه تحقیقات سیاست‌های بین‌المللی غذا حدود ۵۰ درصد از تولیدات مواد غذایی جهان در معرض خطر تنش کمی آب قرار می‌گیرند. این مطالعه همچنین نشان می‌دهد حدود ۴۵ درصد از تولید ناخالص جهانی که معادل ۶۳ تریلیون دلار در معرض تنش شدید کمی آب قرار خواهد گرفت. همچنین براساس مطالعات انجام شده وضعیت ایران نیز در تصویر ۲۰۵۰ از نظر کمیت و کیفیت منابع آب در شرایط بحرانی و تنش آبی قرار خواهد داشت.

ارزیابی‌های گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس از وضعیت کنونی ریزش‌های جوی و روان‌آب‌های کشور حاکی از این است که مقدار متوسط ریزش‌های جوی بلندمدت برای کشور برابر ۲۴۳.۴ میلیمتر است. حداکثر و حداقل بارش سالانه بلندمدت به ترتیب برابر ۳۴۴.۵ و ۱۳۸.۳ میلیمتر است که در سال‌های آبی ۱۳۷۲-۱۳۷۱ و ۱۳۸۷-۱۳۸۶ رخ داده است. همچنین مقدار متوسط بارش ۱۰ ساله اخیر حدود ۲۲۲.۵ میلیمتر بوده که نسبت به متوسط بلندمدت ۲۱ میلیمتر کاهش داشته که معادل ۶/ ۸ درصد کاهش است. مقدار متوسط بلندمدت حجم جریان سطحی آب نیز حدود ۸۶ میلیارد مترمکعب بوده و مقادیر حداکثر و حداقل آن حدود ۱۷۴ و ۳۸ میلیارد مترمکعب، به ترتیب مربوط به سال‌های آبی ۱۳۴۸-۱۳۴۷ و ۱۳۸۸-۱۳۸۷ است. متوسط ۱۰ ساله اخیر حجم جریان سطحی نسبت به دوره بلندمدت، حدود ۳۲ درصد کاهش داشته است. برخلاف درصد کم کاهش ریزش‌های جوی در کشور، درصد کاهش حجم جریان سطحی زیاد است. علل اصلی این امر را می‌توان در عدم تغذیه رودخانه از منابع آب زیرزمینی به دلیل افت سطح آب آبخوان‌های زیرزمینی، توسعه کشاورزی و افزایش سطح زیرکشت و برداشت بیشتر آب از رودخانه‌ها و جریان‌های سطحی و تغییر الگوی بارش‌های مولد روان‌آب‌ها دانست.

واضح است که با تداوم سیاست‌های بخش آب به‌صورت فعلی، چالش‌های بیشتر و ابعاد تازه‌ای از بحران آب در آینده آشکار خواهد شد، از جمله می‌توان به کاهش بیشتر منابع آب موجود، تهدید امنیت آبی و غذایی کشور، از بین رفتن زیست بوم‌های آبی و تحت‌الشعاع قرار گرفتن امنیت ملی کشور اشاره کرد. با توجه به این مطالب لزوم جهت‌گیری‌ها در برنامه‌ریزی بخش آب کاملا ضروری و غیرقابل اجتناب است. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد که مولفه‌های مرتبط با هنجارهای اجتماعی، نیت و توانایی بهره‌برداران در شکل‌گیری بهره‌برداری ناپایدار از منابع آب زیرزمینی موثر بوده‌اند، اما این امر در تدوین برنامه‌های پیشین مورد کم توجهی واقع شده است. بر این اساس، اهداف اصلی که باید در برنامه‌های آتی در بخش آب مورد توجه قرار گیرند و مبنای تدوین و تصویب سند ملی و برنامه بلندمدت آب باشند، عبارتند از :«ایجاد تعادل بین منابع و مصارف»، «تامین پایدار آب مورد نیاز بخش‌های مصرف‌کننده مختلف با توجه به اصول توسعه پایدار»، «حفاظت و صیانت از منابع آب»، «ارتقای مشارکت بهره‌برداران در مدیریت منابع آب»، «احیا و تعادل‌بخشی»، «اصلاح ساختار اقتصاد و مدیریت آب و ارتقای بهره‌وری آن در بخش‌های کشاورزی و صنعت»، «توجه به فناوری‌های نوین در بخش آب»، «توجه به موضوع آب مجازی» و «توجه جدی به پیوند آب و انرژی» است.

گزارش وزیر نیرو از یک نگرانی

گروه صنعت و معدن: وزیر نیرو نسبت به محدودتر شدن منابع آبی ایران هشدار داد. حمید چیت‌چیان در آیین پایانی دومین جشنواره فیلم و عکس موبایلی «گزارش یک نگرانی، با رویکرد نگاه مردمی به بحران کمبود آب» گفت: آب مساله حیات انسان‌ها است و مسائل آن مربوط به یک سازمان و وزارتخانه نیست. چیت‌چیان از آب به‌عنوان موضوعی که سرنوشت همه ما را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد یاد کرد و گفت: در ۴۰ سال قبل هر ایرانی سالانه بیش از ۷۵۰۰ مترمکعب آب تجدیدشونده در اختیار داشت ولی در زمان حاضر این میزان به کمتر از ۱۴۰۰ مترمکعب کاهش یافته و منابع آبی نیز، با افزایش مصرف و میزان سرانه در اختیار هر ایرانی، روز به روز محدودتر می‌شود.وی با اشاره به نظریه سازمان ملل مبنی بر اینکه تمام انسان‌هایی که در طول سال کمتر از ۱۵۰۰ مترمکعب آب تجدیدپذیر در اختیار دارند، در مرحله بحران به‌سر می‌برند، افزود: ما از این وضعیت عبور کرده‌ایم و هم‌اکنون در مرحله بحران هستیم.وزیر نیرو با اشاره به بارندگی‌های خوبی که در سال‌آبی جاری داشتیم، گفت: عده‌ای می‌گویند که با این میزان بارش نباید بحران آب داشته باشیم ولی در پاسخ به آنها باید گفت، ضمن اینکه به‌خاطر هر قطره بارانی که می‌بارد به درگاه خداوند شکرگزار هستیم، اما دانستن این نکته نیز ضروری است که با یک سال بارندگی شرایط تغییر نمی‌کند.وی با بیان اینکه ما باید قدر نعمت‌های خدایی را بدانیم و در تمام موارد به‌خصوص آب، از اسراف بپرهیزیم، اظهار کرد: تک‌تک ما مسوولان، مدیران، کارمندان، هنرمندان، کشاورزان و شهروندان موظف هستیم ضمن مصرف درست آب، از این مایه حیاتی و ارزشمند پاسداری کنیم. چیت‌چیان با تقدیر از آثار خلق شده توسط هنرمندان در دومین جشنواره فیلم و عکس موبایلی، گزارش یک نگرانی با رویکرد نگاه مردمی به بحران کمبود آب، گفت: هنرمندان به این مسوولیت انسانی توجه دارند و با ورود به مقوله آب، با خلاقیت فکری و خلق آثار هنری توانسته‌اند سایر انسان‌ها را با مسوولیت‌های خود آشنا کنند.

در حاشیه این مراسم ستار محمودی، قائم‌مقام وزیر نیرو گفت: در زمان تنظیم بودجه پیشنهادهایی برای تغییر قیمت آب و برق ارائه شد که تاکنون مسکوت مانده است. وی اظهار کرد: در حال حاضر پروژه‌های آب و فاضلاب سیر طبیعی خود را طی می‌کنند و مشکل ما در ادامه‌ تکمیل پروژه‌ها نیست بلکه مشکل اصلی سرعت استهلاک تاسیسات در مرحله‌ بهره‌برداری است. . وی ادامه داد: به دلیل اینکه به تناسب پروژه‌ها امکان تزریق نقدینگی وجود ندارد، برخی پروژه‌ها با مشکل روبه‌رو می‌شوند. محمودی با اشاره به پروژه‌هایی که امسال در دست اجرا است، گفت: مجموعا در طرح‌های حوزه‌ آب و فاضلاب و بخشی از پروژه‌های برقی بیش از ۷۰۰‌پروژه در مراحل مختلف اجرا قرار دارد. وی با بیان اینکه میزان تزریق پول از منابع عمومی دولت و همچنین از منابع مختلف همچون مشارکت‌های مردمی و بخش خصوصی بالغ بر ۱۰‌هزار میلیارد تومان است، عنوان کرد: برنامه‌های خوبی را برای اجرایی شدن این پروژه‌ها در نظر گرفته‌ایم.قائم‌مقام وزیر نیرو در پاسخ به این سوال که آیا می‌توان به جای استفاده از گاز، برق را در سبد مصرف خانوار افزایش داد، گفت: در همه‌جای دنیا از منابع انرژی، به گونه‌های مختلف استفاده می‌شود و باید گفت که تبدیل گاز به برق ضریب امنیت بالاتری دارد.وی ادامه داد: البته این موضوع درحالی است که در بسیاری از جاها به لحاظ نبود سرمایه و امکانات فنی ارائه این طرح امکان‌پذیر نیست، اما اگر بتوانیم این کار را انجام دهیم به نفع مردم خواهد بود.محمودی با بیان اینکه باید برق نیز به قیمت واقعی در اختیار مردم قرار بگیرد، گفت: این مساله موجب افزایش صرفه‌جویی و مصرف بهینه‌تر می‌شود.