اقتصاد اقیانوسی

اسدالله غلامپور اقتصاد اقیانوسی توسط سازمان توسعه و همکاری اقتصادی OECD) Organisation for Economic Co-operation and Development) به عنوان مجموع فعالیت‌‌های اقتصادی صنایع مبتنی بر اقیانوس، همراه با دارایی‌‌ها، کالاها و خدمات ارائه شده توسط اکوسیستم‌های دریایی تعریف شده و از اکوسیستم‌های دریایی مشتق شده است، در حالی که فعالیت‌‌های صنعتی اغلب بر اکوسیستم‌های دریایی تاثیر می‌‌گذارد.

اقیانوس علاوه بر نقش حیاتی آن برای تنظیم آب و هوا و ارائه خدمات حیاتی اکوسیستم، برای اقتصاد جهان حیاتی است و بیش از ۹۰‌درصد تجارت از مسیرهای دریایی انجام می‌شود و به عنوان منبع شغل برای میلیون‌‌ها نفر است. برای بسیاری، اقیانوس مرز اقتصادی جدید است. این موضوع، نوید ثروت منابع عظیم و پتانسیل بزرگ برای تقویت رشد اقتصادی، اشتغال و نوآوری را دارد و به طور فزاینده‌‌ای برای پرداختن به بسیاری از چالش‌‌های جهانی پیش‌روی کره زمین در دهه‌‌های آینده، از امنیت غذایی جهان و تغییرات آب و هوا گرفته تا تامین انرژی، منابع طبیعی و مراقبت‌‌های پزشکی بهبود یافته، ضروری شناخته می‌شود. در حالی که پتانسیل اقیانوس برای کمک به مقابله با این چالش‌‌ها بسیار زیاد است، اما در حال حاضر تحت فشار ناشی از بهره‌‌برداری بیش از حد، آلودگی، کاهش تنوع زیستی و تغییرات آب و هوایی قرار دارد. بنابراین تحقق پتانسیل کامل اقیانوس مستلزم رویکردهای مسوولانه و پایدار برای توسعه اقتصادی آن است.

اقیانوس همچنین صحنه‌ای برای طیف رو به رشدی از فعالیت‌‌های اقتصادی جدید مرتبط با اقیانوس و نوآوری‌‌های مداوم است. اقیانوس و منابع آن به طور فزاینده‌‌ای برای پرداختن به چالش‌‌های متعددی که سیاره زمین، در دهه‌‌های آینده با آن مواجه خواهد شد ضروری تلقی می‌‌شوند. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰ جمعیت جهان حداقل به ۹ میلیارد نفر برسد و تقاضای مربوط به غذا، شغل، انرژی، مواد خام و رشد اقتصادی داشته باشد. پتانسیل اقیانوس برای کمک به برآوردن این نیازها بسیار زیاد است، اما اقیانوس در حال حاضر تحت فشار ناشی از بهره‌‌برداری بیش از حد، آلودگی، کاهش تنوع زیستی و تغییرات آب و هوایی قرار دارد. برای افزایش پایداری اقتصاد اقیانوسی و در عین حال بهره‌‌برداری از مزایای آن باید مراقب بود. وابستگی متقابل صنایع مبتنی بر اقیانوس و اکوسیستم‌های دریایی همراه با تهدیدهای شدید فزاینده برای سلامت اقیانوس‌‌ها، منجر به شناخت روزافزون نیاز به یک رویکرد یکپارچه برای مدیریت اقیانوس‌‌ها شده است. چند استراتژی مدیریتی برای دستیابی به این امر پیشنهاد شده است، از جمله مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی (Integrated Coastal Zone Management (ICZM، برنامه‌ریزی فضایی دریایی (Marine Spatial Planning (MSP و مناطق حفاظت‌شده دریایی (Marine Protected Areas (MPA. یک پایگاه اطلاعاتی دقیق و گسترده در مورد فعالیت‌‌های اقتصادی اقیانوس‌‌ها، محیط‌زیست دریایی و تعاملات بین این دو برای هر یک از این استراتژی‌‌ها بسیار مهم است، اما اغلب هنوز وجود ندارد. درک بیشتر از ارزش اقتصادی اکوسیستم‌های دریایی می‌تواند به مدیریت یکپارچه اقیانوس‌‌ها در حمایت از اهداف پایداری کمک کند و توجه بیشتری را در سطوح ملی و بین‌المللی به خود جلب کرده است.

سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECD)، با همکاری نزدیک با ذی‌نفعان ملی و بین‌المللی، در حال حاضر در حال ارزیابی چگونگی بهبود شواهد اقتصادی-اجتماعی در مورد صنایع اقیانوسی، با تکیه بر درس‌‌های آموخته شده از پایگاه داده اولیه اقتصاد اقیانوسی خود برای اقتصاد اقیانوسی تا سال ۲۰۳۰ است، که در چارچوب یک پروژه پیش‌بینی اولیه OECD توسعه‌یافته است. تحلیل قبلی سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECD) شتاب قابل‌توجهی را در طیف وسیعی از فعالیت‌‌های اقتصادی اقیانوس‌‌ها تا سال ۲۰۳۰ پیش‌بینی می‌‌کرد. برآوردها نشان می‌دهد که ارزش افزوده تولید شده توسط صنایع مبتنی بر اقیانوس در سطح جهان می‌تواند از ۱.۵ تریلیون دلار در ارزش افزوده جهانی در سال ۲۰۱۰ به ۳ تریلیون دلار در سال  ۲۰۳۰ برسد و حدودا دو برابر شود. به طور خاص، آبزی‌پروری دریایی، ماهیگیری صید دریایی، فرآوری ماهیان دریایی، باد دریایی و فعالیت‌‌های بندری پتانسیل بهتری نسبت به اقتصاد جهانی دارند. بر اساس چنین رشدی، انتظار می‌‌رفت فشارهای عمده بر محیط‌زیست دریایی افزایش یابد. اتخاذ استراتژی‌‌های مدیریت یکپارچه، تقویت همکاری بین علم اقیانوس و صنعت اقیانوس، و بهبود جمع‌‌آوری و انتشار داده‌‌های دریایی تنها چند توصیه در گزارش OECD Ocean Economy در سال ۲۰۳۰ و بازاندیشی در نوآوری برای یک اقتصاد اقیانوسی پایدار است که باید ضمن کمک به حفظ و استفاده پایدار از اکوسیستم‌های دریایی، فعالیت اقتصادی را تقویت کند.

علاوه بر این، اقیانوس منبع انرژی پاک و سایر منابع تجدیدپذیر است که هنوز در بسیاری از نقاط جهان مورد استفاده قرار نمی‌‌گیرند و در صورت سرمایه‌گذاری‌‌های هدفمند می‌توانند فعالیت اقتصادی پایداری را فراهم کنند. با توجه به همه‌گیری و تاثیرات آن، OECD به مطالعه فعالیت‌‌های اقتصادی اقیانوس‌‌ها و آینده بالقوه آنها، با تاکید ویژه بر نقش علم، فناوری و نوآوری در توسعه پایدار ادامه خواهد داد. اکنون اقیانوس بیشتر از هر زمان دیگری مورد استفاده قرار می‌گیرد و پرسش‌‌هایی را در مورد ظرفیت فیزیکی آن برای مقابله ایجاد می‌کند. با این حال، درک علمی ‌‌از اقیانوس و اکوسیستم‌های آن - خواص و رفتار آنها، سلامت و نقش آنها در آب و هوا و تغییرات آب و هوایی - به تدریج در حال بهبود است، اگرچه سوالات زیادی باقی می‌‌ماند. برای پاسخگویی موثر به چالش‌‌های رو به رشد مرتبط با توسعه فعالیت‌‌های بسیار متنوع در اقیانوس، علم، فناوری و نوآوری (science, technology and innovation (STI نقش فزاینده‌‌ای در کمک به مدیریت توسعه اقتصاد اقیانوسی به روشی مسوولانه ایفا خواهد کرد. چشم‌‌انداز علم، فناوری و نوآوری (STI) اقیانوس نیز باید در پرتو تلاش‌‌ها برای کنترل همه‌گیری کووید۱۹در نظر گرفته شود، به‌ویژه با توجه به دهه آینده سازمان ملل متحد برای علوم اقیانوس. این بحران می‌تواند تاثیرات پایداری بر چشم‌‌انداز تحقیقات بین‌المللی داشته باشد و پیامدهایی بر اولویت‌‌بندی مجدد برنامه‌‌ها، طرح‌‌های تامین مالی و ایجاد زیرساخت‌‌های تحقیقاتی داشته باشد. در این زمینه، اهمیت علم اقیانوس‌‌ها باید در خط مقدم تلاش‌‌ها برای رویارویی با چالش‌‌های ناشی از تسریع در بدتر شدن سلامت اقیانوس‌‌ها، تغییر آب و هوا و فعالیت‌‌های اقتصادی اقیانوس‌‌ها باشد. OECD به ایجاد پایه شواهد بر اساس راهبردهای موثر STI برای حمایت از تلاش‌‌های بازیابی ادامه خواهد داد. پتانسیل علم، فناوری و نوآوری (STI) برای کمک به استفاده پایدار از اقیانوس بسیار زیاد است. علم برای دستیابی به پایداری جهانی و نظارت کافی بر اقیانوس بسیار مهم است، زیرا توانایی عمیق‌‌تر کردن درک و نظارت بر منابع اقیانوس، سلامت آن و همچنین پیش‌بینی تغییرات در وضعیت آن را فراهم می‌کند. به عنوان مثال، مشاهدات پایدار اقیانوس، بخش مهمی ‌‌از تلاش‌‌های جهانی برای درک بهتر اقیانوس و عملکرد آن است. این سیستم‌های رصدی شامل سکوهای ثابت، سیستم‌های خودمختار و رانش، سکوهای شناور، کشتی‌‌ها در دریا، و سیستم‌های رصد از راه دور مانند ماهواره‌‌ها و هواپیماها هستند که از فناوری‌‌ها و ابزارهای کارآمد برای جمع‌‌آوری، ذخیره، انتقال و پردازش حجم زیادی از داده‌‌های رصد اقیانوس استفاده می‌کنند.

داده‌‌های به دست آمده از چنین ابزارهایی برای بسیاری از جوامع علمی‌‌ مختلف و برای طیف گسترده‌‌ای از کاربران عمومی ‌‌و تجاری فعال در اقتصاد اقیانوس بسیار مهم است. آنها زیربنای طیف گسترده‌‌ای از تحقیقات علمی ‌‌هستند و به طور انتقادی از استفاده ایمن، موثر و پایدار از منابع اقیانوس و محیط اقیانوس حمایت می‌کنند. توسعه و حفظ آنها مستلزم سرمایه‌گذاری عمومی ‌‌قابل‌توجهی است که توجیه آن مستلزم ارزیابی دقیق هزینه‌‌ها و منافع و ارزش برای جامعه است. اهمیت مشاهدات اقیانوس‌‌ها در حال افزایش است و بر اساس ماموریت‌‌های علمی ‌‌سنتی برای ارائه شواهد و افزایش درک ما از اقیانوس است، اما اکنون این مشاهدات به نظارت بر توسعه فعالیت‌‌های اقتصادی اقیانوس‌‌ها و بهبود برنامه‌‌ریزی فضایی دریایی کمک می‌کند. عموم مردم نیز سود می‌‌برند و هم کاربر این مشاهدات (به عنوان مثال ردیابی شکوفه‌‌های جلبکی در سواحل) و هم ارائه‌‌دهنده داده‌‌ها از طریق پروژه‌‌های علمی ‌‌شهروندی اصلی منتفع می‌‌شوند. بسیاری از نوآوری‌‌ها در سیستم‌های رصد اقیانوس در مقیاس کوچک تا بزرگ رخ می‌دهند، و رویکردهای جدیدی برای از بین بردن شکاف‌‌های دانش پیرامون تاثیرات اجتماعی سیستم‌های رصد اقیانوس با بودجه عمومی‌‌ موردنیاز است. راه‌‌حل‌‌های ممکن شامل ردیابی بهبود یافته کاربران (هم علمی‌‌ و هم عملیاتی)، نقشه‌‌برداری از زنجیره‌‌های ارزش، و بهبود روش‌ها از طریق توسعه استانداردها یا دستورالعمل‌‌های بین‌المللی برای انجام ارزیابی‌‌های اجتماعی-اقتصادی است. به موازات آن، مجموعه‌‌ای از فناوری‌‌های توانمند نوید بهبود کارآیی، بهره‌‌وری و ساختار هزینه در بسیاری از فعالیت‌‌های اقیانوسی، از تحقیقات علمی ‌‌و تجزیه و تحلیل اکوسیستم گرفته تا کشتیرانی، انرژی، شیلات و گردشگری را می‌دهد. به نظر می‌رسد فناوری‌‌های جدید توانمند به روش‌های مهمی ‌‌به توسعه پایدار اقتصاد اقیانوسی، به‌ویژه با بهبود قابل‌توجه کیفیت داده‌‌ها، حجم داده‌‌ها، اتصال و ارتباطات از اعماق دریا، از طریق ستون آب و تا سطح، برای انتقال بیشتر کمک می‌کنند.

به عنوان مثال، بلاک‌چین و برنامه‌‌های کاربردی تجزیه و تحلیل داده‌‌های بزرگ، در تاسیسات بندری و زنجیره‌‌های تامین دریایی در بسیاری از اقتصادهای OECD و فراتر از آن شروع به استقرار کرده‌‌اند. شرکت‌های کشتیرانی، کسب و کارهای لجستیک، اپراتورهای بندری و سایر ذی‌نفعان حمل‌‌ونقل دریایی به دنبال خدمات یکپارچه‌‌تر در کل زنجیره تامین به عنوان ابزاری برای صرفه‌‌جویی در هزینه و کارآیی بیشتر و همچنین بهبود کیفیت خدمات هستند. چشم‌‌انداز دستیابی به این مزایا از طریق ایجاد عملیات‌‌های مختلف مرتبط (اداره، تدارکات، حمل‌ونقل، ترمینال و بندر) برای همکاری راحت‌‌تر با ظهور فناوری‌‌های پلتفرم دیجیتال تقویت شده است. این امر پتانسیل سبز کردن بیشتر برخی از عملیات تجاری، صرفه‌‌جویی در انرژی، سوخت در حمل‌ونقل و محدود کردن آلودگی را دارد. با توجه به بسیاری از چالش‌‌های جدید پیش‌رو در توسعه استراتژی‌‌های مدیریت سالم و پایدار اقیانوس‌‌ها، شناسایی و نقشه‌‌برداری بیشتر از نوآوری‌‌ها و مکانیزم‌‌های همکاری کافی که دارای پتانسیل هستند برای تصمیم‌گیرندگان، چه در حوزه عمومی‌‌ و چه در حوزه خصوصی، سودمند خواهد بود. برای تقویت فعالیت‌‌های اقتصادی اقیانوس‌‌ها، با تاثیرات مثبت بر محیط‌زیست دریایی و فراتر از آن.

ایران به‌‌رغم بهره‌‌مندی از چند‌هزار کیلومتر مرز دریایی بالاخص در جنوب کشور که از طریق دریای عمان ایران را به اقیانوس هند متصل می‌کند، توسعه چشمگیری در حوزه دریا و اقیانوس نداشته است. شاهد آنکه به‌‌رغم آنکه بخش اعظم جمعیت جهان در حاشیه دریاها زندگی می‌کنند، نزدیک به ۹۰‌درصد حمل‌ونقل کالا در جهان از طریق دریا صورت می‌گیرد و مهم‌ترین شهرهای جهان عموما در حاشیه یا نزدیک به دریاها و اقیانوس‌‌ها ساخته شده‌‌اند، هیچ‌یک از شهرهای مهم ایران -به استثنای بندرعباس و شرایط خاص بندری آن- در حاشیه خلیج‌‌فارس یا دریای خزر قرار نگرفته و مرکز تجمع جمعیت نیستند. بیم آن می‌رود که این روند که به دلایل ساختاری یا نوع سیاستگذاری‌‌ها شکل گرفته است، کماکان ادامه یابد. این همه در حالی است که یکی از بزرگ‌ترین مراکز تجاری منطقه جنوب غرب آسیا امروز در نزدیکی ایران و در امارات متحده عربی شکل گرفته و کاملا از ظرفیت‌‌های دریایی استفاده کرده است. ایران نیز برای توسعه متوازن، بهره‌‌گیری از ظرفیت‌‌های طبیعی و ژئوپلیتیک خود، و همچنین استفاده از ظرفیتی که به‌‌واسطه جایگاه جغرافیایی کشور در اختیار قرار گرفته، ملزم به توسعه دریایی و دسترسی و بهره‌‌برداری بیشتر از اقیانوس است.

گزارش «اقتصاد اقیانوس در سال ۲۰۳۰» با تفصیل نشان می‌دهد که آبزی‌‌پروری دریایی، استخراج نفت و گاز عمیق و بسیار عمیق، انرژی بادی فراساحلی، انرژی تجدیدپذیر اقیانوس، معدن‌‌کاری در دریا و بستر دریا، بیوتکنولوژی آبی، امکان تحصیل غذا از اقیانوس و سایر کسب و کارهای دریایی ظرفیتی برای تولید سه‌هزار میلیارد دلار (برابر ۲.۵‌درصد ارزش‌‌افزوده ناخالص جهان) و ایجاد نزدیک به ۴۰ میلیون شغل را داراست.

منبع: سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECD)