صورت‌های مالی یک بانک دولتی بررسی شد
واکاوی عملکرد پنج‌ساله پست بانک
هدف اصلی این گزارش بررسی و ارزیابی مولفه «خالص درآمد تسهیلات و سپردهگذاری» پست‌بانک ایران در دامنه زمانی پنج‌ساله منتهی به سال ۱۴۰۰ است که این دوره متناظر با برنامه پنج‌ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران است. ذکر این نکته ضروری است که در این نوشتار، سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ به همراه سال پایه برنامه ششم، «دوره اول» و سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۰ «دوره دوم» نامیده شده است. ضمنا «خالص درآمد تسهیلات و سپردهگذاری» نتیجه تفاضل «هزینه سود سپرده‌ها» از «درآمد تسهیلات اعطایی، سپردهگذاری و اوراق بدهی» است که اگر عوامل درآمدی در این معادله، افزایش و برعکس عامل هزینه آن، کاهش یا کمتر زیاد شود، ماحصل این عبارت یعنی «خالص درآمد تسهیلات و سپردهگذاری» مجال فزونی می‌یابد.
خالص درآمد تسهیلات و سپردهگذاری
صورت‌های مالی سالانه حسابرسی‌شده پست‌بانک ایران نشان می‌دهند مقدار مولفه اساسی «خالص درآمد تسهیلات و سپردهگذاری» که در سال پایه، مبلغ ۱۹۹۸ میلیارد ریال بوده با متوسط رشد ۸۹درصدی نزدیک به ۱۳ برابر شده و به ۲۵۱۱۵ میلیارد ریال در سال ۱۴۰۰ رسیده است. متوسط مقدار «خالص درآمد تسهیلات و سپردهگذاری» در دوره اول و دوم به ترتیب برابر ۱۸۴۰ و ۱۵۳۰۷ میلیارد ریال است که بیان می‌دارد، این مقدار متوسط در دوره دوم نسبت به دوره اول با ۷۳۲ درصد رشد، ۸ برابر شده است، به‌علاوه متوسط روند رشد «خالص درآمد تسهیلات و سپردهگذاری» که در دوره اول منفی ۶ درصد بوده در دوره دوم می‌توان گفت که پرواز کرده و به مثبت ۱۸۴ درصد رسیده و مشخص می‌سازد شتاب افزایش «خالص درآمد تسهیلات و سپردهگذاری» در دوره دوم، از نظر مقدار و روند، رشد بسیار چشمگیر و متفاوتی نسبت به دوره اول داشته است که تحولی خطیر برای دوره دوم محسوب می‌شود. در ادامه، اجزای مرتبط با عوامل درآمد در شاخص «خالص درآمد تسهیلات و سپردهگذاری» مورد مداقه قرار گرفته و نخست به ارزیابی «درآمد تسهیلات اعطایی» پرداخته شده است.
درآمد تسهیلات اعطایی
وارسی‌ها نشان می‌دهند مقدار «درآمد تسهیلات اعطایی» که در سال پایه برابر ۵۹۵۱ میلیارد ریال بوده با رشد متوسط ۳۴ درصدی بیش از ۵ برابر شده و به مقدار ۳۰۰۵۵ میلیارد ریال در سال ۱۴۰۰رسیده و متوسط «درآمد تسهیلات اعطایی» از ۶۸۷۴ میلیارد ریال در دوره اول با متوسط رشد ۱۸۷ درصدی نزدیک به ۳ برابر شده و به مقدار ۱۹۷۳۴ میلیارد ریال رسیده است. نکته حائز اهمیت آنکه متوسط روند رشد «درآمد تسهیلات اعطایی» در دوره اول ۱۰ درصد بوده اما متوسط رشد آن در دوره دوم بیش از ۵ برابر و به ۵۹ درصد نزدیک شده که حاکی از تحول در کسب «درآمد تسهیلات اعطایی» در دوره دوم است. این رویداد در زمانی حادث شده که میانگین نرخ سود تسهیلات اعطایی در دوره دوم بیش از دوره اول نبوده و حتی به‌صورت محسوسی کمتر هم هست.
درآمد سپردهگذاری و اوراق بدهی
اینک نوبت به جست‌وجو درباره «درآمد سپردهگذاری و اوراق بدهی» می‌رسد که مقدار آن از سال پایه که ۹۷۸ میلیارد ریال بوده با رشد متوسط ۵۴ درصدی، نزدیک به ۱۰ برابر شده و به ۹۷۸۶ میلیارد ریال در سال ۱۴۰۰ رسیده است. متوسط درآمد موصوف که در دوره اول ۲۴۶۵ میلیارد ریال است، با روند رشد ۱۷۲ درصدی نزدیک به ۳ برابر شده و به ۶۷۰۱ میلیارد ریال در دوره دوم بالغ شده است. به این‌ترتیب واضح است که عوامل درآمد که نقش افزاینده در معادله «خالص درآمد تسهیلات و سپردهگذاری» دارند، از منظر مقدار و روند تغییر، در دوره دوم سیری صعودی با شیب بسیار تندی داشته‌اند که طبعا نقش موثری در اعتلای «خالص درآمد تسهیلات و سپردهگذاری» در این دوره ایفا کرده‌اند. عامل بعدی که بعد از عنصر درآمد، در معادله «خالص درآمد تسهیلات و سپردهگذاری» اثر دارد، «هزینه سود سپرده‌ها» است و از همین روی، در ادامه، آنالیز سپرده‌های بانک دنبال می‌شود.
مجموع سپرده‌های بانک
مجموع سپرده‌های پست‌بانک ایران از ۵۲۸۴۳ میلیارد ریال در سال پایه با رشد متوسط ۴۵درصدی نزدیک به ۸ برابر شده و به ۴۰۱۰۴۹ میلیارد ریال در سال ۱۴۰۰ رسیده است. متوسط سپرده‌های بانک که در دوره اول ۶۸۷۱۸ میلیارد ریال بوده با رشدی معادل ۳۰۱ درصد بیش از ۴ برابر و به ۲۷۵۴۳۵ میلیارد ریال در دوره دوم بالغ شده و متوسط روند تجهیز سپرده‌ها از ۲۵ درصد در دوره اول به ۶۴ درصد در دوره دوم تبدیل شده که شتاب تجهیز سپرده‌ها در دوره دوم را به‌لحاظ رشد و صعود در مقدار و روند آشکارا نمایان می‌سازد. در طول این گفتار، مانده سپرده‌های پایان هر سال مالی به عنوان ماخذ مقایسه‌ها استفاده شده که استفاده و بهره‌جویی از مقادیر متوسط هر دوره نیز نتایج مشابهی را بیان می‌کند.
سپرده‌های مشتریان
برای تجزیه و تحلیل دقیق‌تر «هزینه سود سپرده‌ها» نیاز به مطالعه اجزای تشکیل‌دهنده سپرده‌هاست و در مرحله نخست «سپرده‌های مشتریان» مورد تتبع قرار گرفته که معلوم می‌شود مانده آن از ۲۴۶۹۷ میلیارد ریال در سال پایه با رشد متوسط ۵۵ درصد، نزدیک به ۱۰ برابر شده و به ۲۴۳۱۷۳ میلیارد ریال در سال ۱۴۰۰ رسیده و متوسط سپرده‌های مشتریان که در دوره اول ۳۴۸۱۶ میلیارد ریال است با رشد ۳۷۱درصدی نزدیک به ۵ برابر و به مقدار ۱۶۳۸۲۲ میلیارد ریال در دوره دوم میل کرده، علاوه بر این متوسط روند رشد سپرده مشتریان که در دوره اول ۳۷ درصد بوده در دوره دوم تقریبا ۲ برابر شده و به ۷۲ درصد رسیده که رشد بسیار فزاینده‌ای به حساب می‌آید. اما ارزیابی تفاوت شیب تجهیز سپرده‌های مشتریان در سال۱۴۰۰ نسبت به سال ماقبل آنکه موثر بر روند مجموع سپرده‌های بانک بوده را نباید از نظر دور داشت و قطعا ریشه‌‌‌‌یابی علل آن به امعان نظر بیشتری احتیاج دارد که حتما بخش‌های ذی‌ربط بانک، کاوش‌های لازم را به‌عمل آورده‌اند.
سپرده‌های سرمایهگذاری
حالا موقع تفحص درباره «سپرده‌های سرمایهگذاری» (حقوق صاحبان سپرده‌های سرمایهگذاری) فرا‌می‌رسد که از ۲۸۱۴۶ میلیارد ریال در سال پایه با رشد متوسط ۳۵ درصدی بیش از ۵ برابر و به ۱۵۷۸۷۶ میلیارد ریال در سال ۱۴۰۰ رسیده و از سوی دیگر متوسط سپرده‌های سرمایهگذاری که در دوره اول ۳۳۹۰۲ میلیارد ریال بوده با روند رشد ۲۲۹ درصدی بیش از ۳ برابر شده و به ۱۱۱۶۱۲ میلیارد ریال در دوره دوم رسیده، همچنین متوسط روند رشد سپرده‌های سرمایهگذاری که در دوره اول ۱۶درصد بوده، در دوره دوم به ۵۵ درصد افزایش یافته است، این گام بلند و برجسته در مقدار و همین‌طور روند رشد تجهیز سپرده‌های سرمایهگذاری در دوره دوم، در وضعیتی رخ داده که متوسط نرخ تجهیز سپرده‌های سرمایهگذاری نه‌تنها در دوره دوم نسبت به دوره اول بیشتر نشده بلکه افت محسوسی نیز داشته است.
اما نکته‌ای که بسیار شایان اعتنا است، بازبینی نسبت مانده «سپرده‌های سرمایهگذاری» در سبد سپرده‌های بانک است که متوسط آن در دوره اول ۵۰ درصد بوده و در دوره دوم به ۴۱ درصد تقلیل پیدا کرده، این نقصان سهم «سپرده‌های سرمایهگذاری» در سبد سپرده‌های بانک در دوره دوم در حالی اتفاق افتاده که مقدار مجموع سپرده‌های بانک در دوره دوم زیاد شده، بنابراین از این گزاره استنباط می‌شود که در دوره دوم شتاب تجهیز «سپرده‌های مشتریان» از شتاب تجهیز «سپرده‌های سرمایهگذاری» سبقت گرفته است.
برای کمی‌سازی این تفسیر می‌توان تفاضل نموّ سپرده‌های سرمایهگذاری از نمو سپرده‌های مشتریان در بازه زمانی پنج ساله محاسبه کرد که روند بیشینه شدن مقادیر حاصله در دوره دوم در کنار درنظر گرفتن بیشتر بودن روند رشد سپرده‌های مشتریان نسبت به سپرده‌های سرمایهگذاری در بازه۵ساله این مدعا را به‌سادگی اثبات می‌کند؛ زیرا محاسبات نشان می‌دهد متوسط این تفاضل در دوره اول که ۵۰۹۴ میلیارد ریال بوده با رشد ۴۲۰ درصدی بیش از ۵ برابر شده و به ۲۶۴۸۸ میلیارد ریال در دوره دوم رسیده است. تمهید صورت‌گرفته درباره نحوه تجهیز سپرده‌ها در دوره دوم حاکی از دقت نظر بانک در کنترل عامل «هزینه سود سپرده‌ها» در شاخص «خالص درآمد تسهیلات و سپردهگذاری» است.
هزینه سود سپرده‌ها
پس از تعمق در «سپرده‌های سرمایهگذاری» فرصت تحقیق پیرامون «هزینه سود سپرده‌ها» فراهم است. مطالعات نشان می‌دهد که هزینه سود سپرده‌ها از ۴۹۳۱ میلیارد ریال در سال پایه با رشد متوسط ۲۲ درصدی نزدیک به ۳ برابر شده و به ۱۴۷۲۶ میلیارد ریال در سال ۱۴۰۰ رسیده است. متوسط «هزینه سود سپرده‌ها» در دوره اول ۷۴۹۸ میلیارد ریال بوده که با رشد ۴۸درصدی ۵/ ۱ برابر شده و به مقدار ۱۱۱۲۹ میلیارد ریال در دوره دوم رسیده و متوسط روند رشد هزینه سود سپرده‌ها که در دوره اول ۲۶ درصد بوده به ۱۸ درصد تنزل پیدا کرده که این رخداد در شرایطی واقع شده که متوسط روند رشد سپرده‌های سرمایهگذاری در دوره دوم نسبت به دوره اول ازدیادی معادل ۵۵ درصد را تجربه کرده اما روند تغییر هزینه سود سپرده‌ها در دوره دوم کاهشی است که مجدد مهر تاییدی بر کنترل عامل «هزینه سود سپرده‌ها» در شاخص «خالص درآمد تسهیلات و سپردهگذاری» است.
برای واکاوی عددی جهت تبیین کنترل عامل «هزینه سود سپرده‌ها» در معادله «خالص درآمد تسهیلات و سپردهگذاری» کفایت می‌کند که نسبت «درآمد تسهیلات اعطایی» به «هزینه سود سپرده‌ها»ی بانک در دوره پنج‌ساله محاسبه شود. در این‌صورت مشاهده خواهد شد، متوسط این نسبت در دوره اول که ۹۶ درصد بوده به ۱۷۳ درصد در دوره دوم صعود کرده است، حاصل کسر مذکور سبقت گرفتن شتاب «درآمد تسهیلات اعطایی» نسبت به شتاب «هزینه سود سپرده‌ها» در دوره دوم را هویدا می‌سازد ضمن آنکه عبور از نسبت زیان‌آور ۹۶ درصدی دوره اول و صعود جالب آن به نسبت ۱۷۳ درصدی در دوره دوم موید تدقیق بانک در ارزش‌آفرینی برای سهامداران و حفظ بنیان و شاکله بانک برای صیانت از استمرار ارائه خدمات به مشتریان و در حقیقت گویای آغاز حرکت در مسیری نو در تجهیز و تخصیص بهینه سپرده‌های بانک است.
دیده شد که در دوره دوم، روند تمامی عوامل درآمدی در معادله «خالص درآمد تسهیلات و سپردهگذاری» اکیدا صعودی هستند و برعکس روند و شیب عامل هزینه در معادله مذکور نزولی بوده است از این رو، روند شاخص «خالص درآمد تسهیلات و سپردهگذاری» در دوره دوم با روند صعودی بسیار شگرفی روبه‌رو شده است. اما پست‌بانک در دوره دوم، امکان و ظرفیت صعود بیش از این مقدار برای ارتقای شاخص «خالص درآمد تسهیلات و سپردهگذاری» خود را داشته است و به این منظور کافی است که به شاخص‌های محک و معیار برای ارزیابی سطح بهره‌برداری سپرده‌های بانک توجه بیشتری شود. بی‌شک پست‌بانک ایران در سال ۱۴۰۱ با ا‌‌‌‌عمال تدابیر لازم، اقدامات شایسته و درخور توجهی را در دست اجرا دارد تا بدین‌وسیله بر رشد مقدار و شیب روند «خالص درآمد تسهیلات و سپردهگذاری» بانک بیش از پیش بیفزاید.
