در گفت‌وگو با رئیس هیات مدیره شرکت پتروشیمی دهلران بررسی شد
سودآوری نفتی با «پتروپالایش»ها
علیرضا برزین: پالایشگاه‌ها هنوز هم صنایع استراتژیک هستند
برخی صنعت پالایش را به‌عنوان صنعت ضررده می‌شناسند. شما با این گزاره موافق هستید؟
با پیشرفت فناوری در حوزه حمل‌ونقل، انتظار می‌رود در آینده سوخت‌های جایگزین جدید، بخشی از سبد مصرف بنزین و گازوئیل را تصاحب کنند و میزان تقاضای سوخت‌های فسیلی نظیر بنزین و گازوئیل در صنعت حمل‌ونقل در 25 سال آینده کاهش جدی یابد و بخشی از انرژی در این حوزه از طریق سوخت‌های جایگزین جدید و برق تامین خواهد شد. با این حساب سرمایه‌گذاری جهت احداث پالایشگاه‌های جدید برای تامین سوخت در دنیا کاهش می‌یابد و ساخت پالایشگاه‌ها با هدف تولید مواد شیمیایی، پیکربندی خواهد شد و به اصطلاح پالایشگاه‌ها جای خود را به «پتروپالایشگاهها» خواهند داد. در این صورت اتخاذ رویکردهای احداث پتروپالایشگاه‌های جدید و ارتقای کیفی پالایشگاه‌های موجود کشور با هدف تولید مواد با ارزش افزوده بالاتر می‌تواند هدف‌گذاری هماهنگ، در مسیر جهانی تبدیل پالایشگاه‌ها به پتروپالایشگاهها باشد.
اگر پالایشگاه‌ها به روش سنتی تنها به پالایش نفت‌خام و تولید سوخت‌های فسیلی اعم از گاز مایع، بنزین، نفت سفید، گازوئیل، نفت کوره و قیر مبادرت کنند؛ به دلیل نوسانات شدید قیمت نفت‌خام و عرضه‌کننده‌های فراوان و با قیمت پایین‌تر این فرآورده‌ها در جهان، توان رقابتی ما محدود شده و احداث چنین واحدهایی مقرون به‌صرفه نخواهد بود. ولی اگر احداث واحدهای پتروپالایش در دستور کار قرار گیرد، علاوه بر تولید پیش‌سازهای ارزشمندی همچون نفتا، LPG و برش‌های سبک‌تر، خوراک واحدهای پتروشیمی پایین‌دستی همچون واحدهای اولفین، بنزن، زایلین‌ها، تولوئن و... را فراهم کرده و با احداث این زنجیره تولید در یک مجموعه متمرکز، ارزش افزوده بالایی به همراه خواهد داشت، ضمن اینکه طی سال‌های اخیر به دلیل تحریم‌های ظالمانه امکان صدور نفت‌خام و گاز طبیعی محدود شده و ایران را از درآمدهای ارزی محروم کرده‌اند. حال آنکه فرآورده‌های پتروشیمی بازارهای نسبتا با ثباتی داشته و درآمدهای بیشتری را نیز عاید کشور کرده است.
دلایل توجیهی طرح احداث پتروپالایشگاه چیست؟
پتروپالایشگاهها نسل جدیدی از پالایشگاه‌ها محسوب می‌شوند که از تجمیع مجتمع‌های پالایش و پتروشیمی ایجاد شده‌اند. در مجتمـع‌های پتروپالایشگاهی، هدف تـنها تـولید سـوخت از جمـله گـاز مـایع (ال‌پـی‌جـی)، بنزیـن، نفت سـفید، گـازوئیل، مازوت و... نیست، بلکه در کنار چنین محصولاتی فرآورده‌های ویژه و خوراک‌های مورد نیاز مجتمع‌های پلیمری و شیمیایی نیز تولید و عرضه می‌شوند.
در مجتمــع‌های پتروپالایش، نفت‌خام به عنوان خــوراک وارد واحـدهای فرآیندی می‌شود تا ترکیبی از محصولات سوختی و پایه پتروشیمی تولید شود. توسعه پتروپالایشگاهها باعث افزایش سودآوری و بالا رفتن توان رقابت در بازارهای نفتی می‌شود که این امر زمینه افزایش توسعه پتروپالایشگاهها در کشورهای پیشرفته بوده است.
فناوری COTC (تبدیل نفت‌خام به محصولات شیمیایی) انقلاب جدیدی در صنعت پتروپالایشگاهی ایجاد می‌کند. نرخ بازگشت سرمایه پتروپالایشگاهها دو تا سه برابر پالایشگاه‌ها است و هدف از احداث آنها تکمیل زنجیره صنایع پایین‌دستی است.
کلیه گزارش‌های معتبر حوزه انرژی در دنیا، از افت تقاضای نفت و فرآورده‌های نفتی به خصوص بنزین و گازوئیل از سال 2025 خبر می‌دهند. از سوی دیگر چشم‌انداز مصرف محصولات پتروشیمی در بلندمدت همچنان صعودی است. به همین دلیل عمده کشورهای دارای منابع نفتی، سعی در ایجاد پتروپالایشگاهها برای تولید همزمان محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی از نفت‌خام را دارند.
به‌روز کردن قطعات و سخت‌افزار صنایع پالایشگاهی با چه مشکلاتی دست‌وپنجه نرم می‌کند؟
به علت عمر بالای اکثر پالایشگاه‌های موجود، هر چند که طی سالیان متمادی برنامه‌های مدون تعمیر و نگهداری (PM) در دستور کار این صنایع بوده، ولی به علت فرسوده شدن برخی تجهیزات یا جایگزین شدن تکنولوژی‌های نوین، تعمیرات و بازسازی‌های اساسی (Revamping) در اکثر این واحدها ضروری است. به‌خاطر حساسیت بالای فرآیند‌های پالایشگاهی و خسارات جبران‌ناپذیر استفاده از تجهیزات و قطعات نامناسب، استانداردهای سختگیرانه‌ای در این صنعت وضع شده و سازندگان قطعات و تجهیزات ملزم به رعایت آنها هستند. عمده این استانداردها، پایه آمریکایی و بعضا اروپایی دارند و رعایت آنها در ساخت قطعات مستلزم داشتن امکانات و تجهیزات پیچیده و به‌روز جهت تولید و داشتن شرایط تست و آزمون قبل از استفاده از آنهاست که به علت وضع تحریم‌های ظالمانه از داشتن برخی از این تجهیزات محروم هستیم. تولید قطعات و تجهیزات زمانی مقرون به‌صرفه است که امکان صادرات و تولید انبوه آنها فراهم شود که به علت عدم تایید توسط شرکت‌های پالایشگاهی خارجی که عمدتا از تکنولوژی‌های غربی و اروپایی بهره‌مند هستند امکان صادرات در شرایط فعلی مهیا نیست. با توجه به سیاست‌های کلی نظام و تاکید مقام معظم رهبری در مورد تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان و حمایت صنایع پالایشگاهی از این شرکت‌ها، امید است تولیدات در این حوزه رونق یافته و با فراهم شدن زمینه صادرات علاوه بر خودکفایی داخلی، منبع ارز‌آوری خوبی فراهم آید.
مزایای ساخت واحدهای پتروپالایشگاهی چیست؟
افزایش حاشیه سود فرآوری نفت، کاهش آلودگی، کاهش هزینه‌های تامین خوراک، مدیریت یکپارچه و هماهنگی میان واحدها از مزایای ایجاد واحدهای پتروپالایشگاهی است. مدیریت یکپارچه و هماهنگی آسان‌تر نسبت به حالتی که پالایشگاه و پتروشیمی مدیران جداگانه داشته باشند و همچنین توان استفاده از هیدروکربن‌های سنگین به عنوان خوراک واحد پتروشیمی از دیگر مزایای احداث پتروپالایشگاه است. در یک مجموعه پتروپالایشی با اشتراک‌گذاری جریان‌های مواد، نیروی انسانی و سرویس‌های مختلف همچون خدمات زیست محیطی و حمل‌ونقل بین واحدهای مختلف، در نهایت بازدهی کل مجموعه افزایش می‌یابد. البته یک پتروپالایشگاه نسبت به واحدهای جداگانه پالایشی و پتروشیمی چالش‌هایی را نیز به همراه خواهد داشت. نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر، پیچیده‌تر شدن فرآیند و به دنبال آن پیچیدگی کنترل فرآیند از جمله این چالش‌هاست. برای مثال یکی از مواد پر مصرف در پالایشگاه‌ها، هیدروژن است، در حالی که یکی از محصولات جانبی پتروشیمی‌ها هیدروژن است. یکی دیگر از محصولات جانبی واحدهای پتروشیمی، بنزین با اکتان بالاست که می‌توان آن را جداسازی کرده یا جهت بالابردن عدد اکتان مخزن اختلاط بنزین در پالایشگاه اضافه کرد. بازیابی گاز خروجی از واحد کراکینگ بستر سیال(FCC) پالایشگاه نیز می‌تواند در واحدهای پتروشیمی برای تولید اتیلن استفاده شود. پروپیلن از دیگر محصولات FCC است که یکی از مهم‌ترین خوراک‌های پتروشیمی است. احداث و بهره‌برداری واحدهای FCC در تحقق پتروپالایش و توسعه زنجیره ارزش محصولات پتروشیمی اثرگذار خواهد بود. در حال حاضر در کشور دو پالایشگاه امام خمینی شازند اراک و پالایشگاه آبادان دارای واحدهای RFCC و FCC هستند. در برخی موارد همچون اطمینان همیشگی از خوراک پایدار، عدم انقطاع در تولید به دلیل عدم ورود کشتی خوراک(بسته به نحوه دریافت خوراک)، قدرت تحرک شرکت در بازار که می‌تواند با ذخیره‌سازی محصول میانی یا انتهایی قیمت را تنظیم کند، از جمله مزایای ایجاد پتروپالایشگاه‌هاست. در نمودارهای 1و2 مقایسه‌ای بین ارزش افزوده محصولات حاصل از یک پالایشگاه به تنهایی و همچنین ارزش افزوده محصولات پتروپالایشگاه در مقایسه با خوراک نفت‌خام انجام شده است. همان‌گونه که از نتایج بر می‌آید، محصولات تولیدی مانند پارازایلن و بوتادین و سایر محصولات پتروشیمی ارزش افزوده بسیار بالاتری نسبت به فرآورده‌های پالایشگاهی ایجاد می‌کنند.
از آنجا که فناوری یکپارچه واحدهای پتروپالایشگاهی یک رویکرد جهانی است، به همین دلیل کشورها سعی می‌کنند از ابتدا مجتمع‌های خود را به صورت یکپارچه تعریف کنند و سیاست غالب، اخذ فناوری‌های جدید در قالب ساخت واحدهای پتروپالایشگاهی است. از جمله مزایای این‌گونه فناوری‌ها، بازیافت گرما در فرآیند ایزومری پالایشگاه‌های نفتی است. از طرف دیگر، مدیریت هیدروژن میان واحدهای پالایشگاهی و پتروشیمی فراهم است. با توجه به فراهم بودن خوراک واحدهای پتروشیمی، با کاهش هزینه‌ها و بهبود عملکرد در مجتمع‌های پتروپالایشگاهی روبه‌رو خواهیم بود.
به‌طور کلی صنعت پتروپالایش در ایران را چگونه می‌بینید؟
در ترمینولوژی(اصطلاح‌شناسی) صنعت نفت ایران، یکپارچه‌سازی پالایشگاه و پتروشیمی، پتروپالایشگاه نامیده می‌شود. این یکپارچگی در اصطلاح رایج دنیا، مجتمع پالایش و پتروشیمی نام دارد. باید توجه داشت که هدف از ساخت مجتمع‌های پتروشیمی در مجاورت پالایشگاه‌ها تامین خوراک واحد پتروشیمی و ایجاد زنجیره ارزش است. برای مثال، مجتمع‌های پتروشیمی آبادان، تبریز، اصفهان، بیستون و اراک از جمله این موارد هستند. مجتمع پتروشیمی آبادان نخستین و بزرگ‌ترین مجتمع در ایران و خاورمیانه است که از گازهای سبک و خروجی پالایشگاه به عنوان خوراک استفاده می‌کند.
با یک نگاه کلی به صنعت پالایش کشور می‌توان دریافت که وجود 7 پالایشگاه نفت با عمر بالای 30 سال در کشور موجب شده ایران در زمره پیرترین صنایع پالایش نفت در جهان قرار گیرد. ایران اغلب به دلیل تقاضای داخلی نیاز به واردات فرآورده‌های نفتی داشته است(هر چند ایران در بعضی از فرآورده‌ها از جمله گاز مایع و نفت کوره صادرکننده محسوب می‌شود). ذخایر عظیم نفتی و قیمت پایین نفت‌خام تولیدی در داخل کشور می‌تواند یک فرصت بی‌نظیر برای توسعه صنعت پالایش و پتروشیمی در ایران باشد.
متاسفانه رویکرد تلفیقی پتروپالایشی در کشور ضعیف است و همین موضوع نیز سبب شده است که صنعت پالایش به تنهایی از اقتصاد ضعیفی برخوردار باشد. این در حالی است که صنعت پالایش به عنوان یک صنعت زیرساخت و بنیادی در کنار سایر صنایع تکمیلی از جمله مجتمع‌های شیمیایی، پلیمری، روغن‌سازی، قیرسازی و سایر محصولات ویژه از اقتصاد مطلوب‌تری برخوردار خواهد بود.
در شرایط فعلی ساخت و راه‌اندازی پالایشگاه‌های نفت در مقایسه با طرح‌های پتروپالایشگاهی سودآوری اقتصادی پایین‌تری دارند. برای افزایش سودآوری، بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها طرح یکپارچه‌سازی پالایشگاه‌های نفت و مجتمع‌های پتروشیمی به عنوان یک راه‌حل می‌تواند بسیار مفید باشد. با توجه به آغاز روند خصوصی‌سازی مجتمع‌های پتروشیمی و پالایشگاه‌های نفت، باید ساخت و راه‌اندازی طرح‌های پتروپالایشگاهی از زمان آغاز هر یک از این واحدها در دستور کار قرار گیرد.
پتروپالایشگاه نفت شازند با راه‌اندازی واحد RFCC در این پالایشگاه و کاهش میزان تولید نفت کوره با ظرفیت متوسط روزانه حدود 180 هزار تن در سال (به عنوان یک محصول استراتژیک پتروشیمیایی) راه‌اندازی شده است. پروپیلن تولیدی این واحد به مجتمع‌های پتروشیمی جم، مارون و نوید زرشیمی تحویل داده می‌شود. هر چند نام‌گذاری این مجموعه به نام پتروپالایشگاه چندان مناسب نیست، اما می‌تواند یک قدم مثبت در پیمودن مسیر تبدیل این پالایشگاه به یک مجموعه پتروپالایشگاهی با نصب و راه‌اندازی واحدهای جدید و تبدیل پروپیلن تولیدی به محصولات پلیمری و دیگر مواد مشتق از پروپیلن مانند 1-هگزن و اکسالیک اسید که هم اکنون از طریق واردات تامین می‌شوند، باشد. پتروپالایش کنگان نیز از طرح‌های پتروپالایشگاهی در کشور است که فاز اول آن جهت تولید C2+ راه‌اندازی شده است.
