مسیر لغزنده شرکت‌های ساخت تجهیزات نفتی برای قبضه بازار
براساس قانون برنامه پنجم توسعه اقتصادی (سال۹۴-۹۰) باید حجم تولیدات داخلی تجهیزات صنعت نفت، به ۸۵درصد می‌رسید، اما با گذشت سال‌ها از پایان اجرای این سند بالادستی، همچنان حوزه نفت، گاز و پتروشیمی نیازمند تولیدات خارج از کشور است.
*حالا سوال این است که در شرایط کنونی ضرورت و اهمیت سـاخت تجهیـزات نفتی در داخل کشور چیست؟
کاهش هزینههای صنعت نفت به عنوان موتور محرکه اقتصاد کشور، رشد درونزای اقتصاد ملی و همچنین توسعه بازارهای صـادراتی، از مهم‌ترین مزیت‌های ساخت تجهیزات صنعت نفت در داخل کشور است، ضمن اینکه خودکفایی در زمینه ساخت تجهیزات صنعت نفت موجب می‌شود که اعمال تحریم‌ها و همچنین ایجاد محدودیت در واردات، آسیب کمتری به صنعت نفت وارد کند.
جدا از همه این عوامل، ایران بیشترین منابع هیدروکربوری را در جهان دارد که این مزیت لزوم خودکفایی یا بهبود توانمندی‌ها در ساخت تجهیزات نفت، گاز و پتروشیمی در داخل را نسبت به سایر کشورها دوچندان می‌کند.
علاوه بر این شاهد خام‌فروشی نفت و گاز و سایر هیدروکربن‌ها هستیم که حرکت به سوی توسعه پتروپالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها و افزایش میزان خودکفایی می‌تواند ارزش افزوده و اشتغال‌زایی قابل توجهی را برای صنعت نفت کشور به همراه داشته باشد.
نرخ بهره گیری از تجهیزات داخلی صنعت نفت
آمارهای منتشر شده از سوی استصنا نشان می‌دهد که میزان بهره‌گیری از تجهیزات داخلی صنعت نفت در کشور حدود ۵۰درصد است و تصویب قوانین مختلفی از جمله بهبود مستمر محیط کسب و کار، رفع موانع تولید، حداکثر استفاده از توان تولیدی و خدماتی و همچنین قانون حمایت از کالای ایرانی در مجلس شورای اسلامی نتوانسته کمک چندانی به افزایش این سهم کند.
حتی وزارت صمت هم وعده داده پروژه‌هایی که از صندوق توسعه ملی تسهیلات دریافت می‌کنند، ۵۱درصد از تجهیزات آنها ساخت داخل باشد، اما همچنان سهم تجهیزات نفتی ساخت داخل در این پروژه‌ها کمتر از رقم اعلام شده است.
البته طی ۲۰ سال گذشته یعنی از زمانی که استصنا (انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت ایران) تاسیس شده تاکنون سهم تجهیزات ایرانی در صنعت نفت افزایش چشمگیری داشته، در زمان آغاز به کار انجمن این سهم کمتر از ۵درصد بود، اما در سال‌های اخیر این سهم نزدیک به ۵۰درصد شده است.
این رشد را می‌توان در تعداد شرکت‌های فعال در حوزه ساخت تجهیزات صنعت نفت هم مشاهده کرد در سال‌های گذشته شمار این شرکت‌ها کمتر از انگشتان دست بود اما براساس تازه‌ترین آمار درحال حاضر ۸۲۰ شرکت حقوقی و ۱۲۰ شرکت دانش‌بنیان در استصنا عضو هستند.
حجم کم صادرات تجهیزات نفتی
در شرایطی که تجهیزات نفتی ساخت داخل نتوانسته سهم بزرگی از بازار را به خود اختصاص دهد، گزارش‌های رسمی و غیررسمی منتشر شده حاکی از آن است که کمتر از یک‌درصد از تجهیزات صنعت نفت صادر می‌شود و دلیل پایین بودن این حجم از صادرات هم نداشتن گواهینامه استاندارد (American petroleum institute(API است.
پس از اعمال تحریم‌های آمریکا، شرکت‌های تولیدکننده تجهیزات نفتی نمی‌توانند برای تولیداتشانAPI دریافت کنند و این در حالی است که تجهیزات تولید شده کیفیت و استانداردهای لازم را دارند و حتی در برخی موارد کیفیت آنها از نمونه مشابه خارجی هم بالاتر است، اما وجود تحریم، امکان دریافت گواهینامه استاندارد را از این تولیدات گرفته است. اگرچه قرار بود که ایران به کشورهای ترکمنستان، عمان، قطر و عراق تجهیزات نفتی صادر کند اما ضعف در دیپلماسی اقتصادی، مانع از اجرای این وعده شد.
موانع شرکت‌های سازنده
در حال حاضر ۶۵ تا ۷۰درصد هزینههای ساخت و ساز تجهیزات صنعت نفت مربوط به مواد اولیه است که به دلیل عدم‌سرمایه‌گذاری در زمینه تامین این مواد در داخل کشور، شاهد رشد روزافزون واردات این مواد هستیم.
کارشناسان می‌گویند که مواد خام مورد نیاز برای تولید مواد اولیه تجهیزات نفتی در داخل کشور وجود دارد، اما به کشورهای دیگر صادر می‌شود و پس از فرآوری و تبدیل به مواد اولیه، با قیمت بالاتر به ایران فروخته می‌شود.
برهمین اساس سازندگان تجهیزات نفتی می‌خواهند که سرمایه‌گذاری برای تولید مواد اولیه توسط دولت انجام شود.
در واقع به علت بالابودن هزینه سرمایه‌گذاری برای تولید مواد اولیه و احتمال افزایش محدودیت‌ها، پیشنهاد می‌شود که شرکت‌های دولتی وارد عمل شوند و در این زمینه اقدام به سرمایه‌گذاری کنند.
البته علاوه بر مشکلات مربوط به عدم سرمایه‌گذاری برای تامین مواد اولیه، بانک مرکزی در تهیه ارز مورد نیاز برای واردات این مواد هم سختگیری‌هایی اعمال می‌کند، گاهی شاهد بوده‌ایم که سازندگان تجهیزات نفتی حدود ۳ ماه یا بیشتر در صف انتظار تخصیص ارز بوده‌اند.
اما از دیگر مشکلات شرکت‌های سازنده تجهیزات صنعت نفت این است که بخش تقاضا همگام با عرضه رشد نکرده است و با وجود توانمندی‌های داخلی در ساخت تجهیزات، هنوز هم در بسیاری از پروژه‌های نفت، گاز و پتروشیمی از تجهیزات وارداتی استفاده می‌شود.
به عبارتی هنوز ضرورت بهره‌گیری از توان داخل در زمینه تجهیزات صنعت نفت برای شرکت‌های فعال در این حوزه تبیین نشده است به همین دلیل شاهد عدم استفاده از پتانسیل داخلی برای پروژه‌های نفتی هستیم.
از سوی دیگر به دلیل تعرفه گمرکی صفر در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، کالاهای خارجی به آسانی وارد کشور شده و عرصه را بر تولیدکنندگان داخلی تنگ می‌کند.
راه حل چیست؟
در سال‌های گذشته مجلس شورای اسلامی با هدف حمایت از تولید داخل قوانین و مقرراتی را وضع کرده است مثل قانون بهبود مستمر محیط کسب و کار، قانون رفع موانع تولید، قانون حداکثر استفاده از توان تولیدی و خدماتی و قانون حمایت از کالای ایرانی که هیچ کدام از این قوانین به درستی اجرا نشدند.
در واقع با وجود آنکه قوانین کافی برای حمایت از تولیدات داخلی وجود دارد، اما چون عملیاتی نمی‌شود تاثیرگذار نیست.
البته بررسی‌ها نشان می‌دهد که در سال ۹۷، حدود ۶۰درصد از ظرفیت تولید تجهیزات داخلی خالی بود، اما در سال گذشته این رقم به ۴۰درصد رسید یعنی طی دوسال، ۲۰درصد به ظرفیت تولید تجهیزات نفتی در کشور اضافه شد.
اگرچه بی‌استفاده بودن ۴۰درصد ظرفیت هم عدد بالایی است و سازندگان تجهیزات صنعت نفت بارها هشدار داده‌اند که عدم بهره‌گیری از این ظرفیت‌ها می‌تواند به توقف فعالیت برخی کارخانه‌ها بینجامد، اما وضعیت نسبت به سال‌های قبل بهبود یافته است.
در این شرایط راهکارهایی هم از سوی کارشناسان و فعالان این حوزه برای افزایش نقش شرکت‌های سازنده تجهیزات نفتی پیشنهاد شده و می‌شود، مثلا در مرداد امسال و در زمان انتخاب وزیر نفت پیشنهادی دولت سیزدهم، انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت ایران نامه‌ای به نمایندگان مجلس شورای اسلامی ارسال کرد که در این نامه، راهکارهایی برای حمایت از تجهیزات نفتی ساخت داخل ارائه شده بود.
نخستین پیشنهاد از سوی انجمن شروع هرچه سریع‌تر عملیات اجرایی طرح‌ها و پروژه‌های پتروپالایش و پتروشیمی بود، دومین راهکار مبارزه با مافیای واردات و گزینه بعدی اصلاح قرارداد یک‌طرفه تیپ خرید و همچنین توجه ویژه به شرکت‌های دانش‌بنیان بود.
انتظار می‌رود با کاهش موانع پیش روی سازندگان تجهیزات نفتی و اجرای راهکارهای پیشنهادی، شاهد جایگزینی حداکثری محصولات داخلی با خارجی و همچنین رشد صادرات این تجهیزات باشیم.
