با حمایت از کاتالیست داخلی صورت می‌گیرد
کاهش وابستگی به محصولات استراتژیک پتروشیمی
کاتالیست‌ها به عنوان مهم‌ترین کالاهای موردنیاز صنایع تبدیلی ازجمله صنعت نفت و گاز محسوب می‌شوند و نقش کلیدی در فرآیندهای اصلی واحدهای پتروشیمی و پالایشگاهی دارند به طوری که زنجیره تبدیل محصولات خام و کم ارزش به محصولات با ارزش افزوده، بدون فرآیندهای تبدیلی کاتالیستی امکانپذیر نخواهد بود. به‌رغم اینکه ایران یکی از غنی‌ترین کشورها در حوزه نفت و پتروشیمی است طی سال‌های طولانی همواره وابستگی به واردات کاتالیست داشته است.
اما با وجود اعمال تحریم‌ها و نیاز کشور به کالای استراتژیکی مانند کاتالیست توسعه توانمندی‌های تولیدکنندگان داخلی مورد توجه قرار گرفت و با افزایش سهم تولید داخل در صنعت کاتالیست یکی از مهم‌ترین گام‌های تحقق توسعه پایدار در زنجیره ارزش نفت و گاز آغاز شد و اکنون رشته صنعت نوپای کاتالیست در حال رشد و تکامل است. در واقع با همین هدف در دو دهه اخیر این کالا در اولویت‌های حمایتی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری قرار گرفت به طوری که با وجود کاتالیست داخلی اکنون ایران در میان کشورهای تولیدکننده این محصولات قرار دارد. تولید کاتالیست داخلی علاوه بر تامین نیاز صنایع از خروج مبالغ ارزی زیادی جلوگیری کرده است.
شرکت پتروشیمی شیراز به عنوان نخستین واحد پتروشیمی در کشور، هم‌اینک با تولید بیش از ۳ میلیون و ۳۰۰ هزار تن محصول پتروشیمی، به عنوان یکی از مهم‌ترین واحدهای این صنعت در کشور شناخته می‌شود، به طوری که تامین ۲۵درصد از کود شیمیایی مورد نیاز کشور به همراه تامین خوراک برای بسیاری از صنایع پایین‌دستی، این شرکت را از اهمیت ویژه‌ای برخوردار کرده است.
این شرکت توانست در مسیر بومی‌سازی، خود را تجهیز به کاتالیست ایرانی کند. مجتمع پتروشیمی شیراز با تعاملی موثر و سازنده از سال ۱۳۸۵ با شرکتهای ایرانی در مسیر تجاری‌سازی چند کاتالیست تولید گاز سنتز و جاذب اکسید همکاری کرده و اکنون کشور از ورود این کاتالیست‌ها از منابع خارجی بی‌نیاز است. این مجتمع در سایر کالاها نیز با تعاملی سازنده و بی‌بدیل، با شرکتهای دانش‌بنیان داخلی همکاری موثری دارد.
مجید رستگاریان، مدیر مجتمع پتروشیمی‌شیراز در گفت‌وگویی با «دنیای‌اقتصاد» روند این بومی‌سازی را تشریح کرده است. وی با اشاره به اینکه شرکت پتروشیمی شیراز کاتالیستهای مورد نیاز خود را از تولیدکنندگان معتبر ایرانی و خارجی تامین می‌کند گفت: بی‌شک تامین از طریق کشورهای دیگر مشکلات بسیاری دارد.
وی توفیق ایران در تولید کاتالیست را یکی از نکات حائز اهمیت دانست و افزود: کشور به واسطه در اختیار داشتن ذخایر فراوان نفت، گاز و مواد معدنی از مجتمع‌های پتروشیمی و پالایشی و فولادی فراوان بهره‌مند است. این موضوع باعث می‌شود ایران به عنوان یکی از قطب‌های این صنایع در جهان شناخته شود و تولیدات این صنایع، سهم قابل توجهی از تولید ناخالص کشور را تشکیل می‌دهد. وی از کاتالیست به عنوان یکی از پیشرفته‌ترین و حیاتی‌ترین مواد شیمیایی موردنیاز برای ادامه فعالیت و بقای صنایع نفت و گاز و پتروشیمی نام برد که اکنون از کالاهای خاص تحریمی به حساب می‌آید.
نقش تولید داخلی کاتالیست در ارزآوری و خودکفایی
به گفته وی هرسال میلیاردها دلار ارز برای تامین کاتالیستهای متنوع و کاربردی صنایع نفت و گاز و پتروشیمی و پالایشگاهی از کشورهای صاحب تکنولوژی تولید این ماده حیاتی از کشور خارج می‌شد، اما حیاتی بودن این ماده در صنایع یاد شده و بیم شرایط تحریمی که می‌توانست به دلیل فقدان منابع داخلی، تامین بحرانی را در مسیر صنعت کشور قرار دهد، موجب شد با خوداتکایی، عزم نخبگان علمی و صنعتی و پتانسیل بالقوه شرکتهای توانمند دانش‌بنیان در کشور با هم‌افزایی بخش‌های تاثیرگذار شامل تولیدکنندگان، تامین‌کنندگان، مصرف‌کنندگان، تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیرندگان، راهکاری برای پیشگیری از بحران قابل انتظار و شرایط سیاسی منطقه و سایه آن بر اقتصاد کشورمان، اندیشیده شود و بستری مناسب ایجاد شد تا به پویایی مسیر توسعه بومی‌سازی کاتالیست و استفاده از پتانسیل‌های این صنعت در شرایط خطیر پیش‌روی کشور منجر شود.
رستگاریان قطع وابستگی به شرکتهای خارجی، تضمین تولید و بقای صنعت و تکامل زنجیره ارزش و تبدیل فرآورده‌ها به محصولات با ارزش با استفاده از توان داخلی را از مزیت‌های بومی‌سازی کاتالیست ذکر کرد که اشتغال‌زایی جوانان، ممانعت از خروج ارز و ارزش افزوده را در برخواهد داشت. وی درباره مسیر جایگزینی کاتالیست داخلی در پتروشیمی شیراز گفت: این مجتمع به عنوان مهد صنعت پتروشیمی کشور با توجه به گنجینه ارزشمندی از تجربیات طی ۵۶ سال عمر این صنعت، همکاری با شرکتهای ایرانی را از سال ۱۳۸۵ در اولین گام برای بومی‌سازی کاتالیست ریفرمینگ برداشت و از همان مراحل اولیه فرمولاسیون کاتالیست، ساخت و انجام آزمون‌ها در هر سه مرحله سه مقیاس آزمایشگاهی، نیمه صنعتی و صنعتی را آغاز کرد. در هر مرحله، نمونه‌های ساخته شده به صورت تصادفی انتخاب و انجام آزمون‌های مختلف روی آنها صورت گرفت. تجزیه و تحلیل نتایج آزمون‌های مرتبط با خواص فیزیکی و شیمیایی و آزمون‌های رآکتوری تحت شرایط عملیاتی، زمینه لازم را برای نقاط قوت و ضعف فراهم کرد و بر اساس آن مسیر، ادامه کار مشخص شد.
رستگاریان با اشاره به دیدگاه محافظه‌کارانه که در تمام صنایع کشور و پتروشیمی‌ها بر لزوم استفاده از مواد شیمیایی و قطعات مورد نیاز خارجی وجود دارد، گفت: با وجود تحریم‌ها حکمفرمایی این دیدگاه ادامه حیات صنایع وابسته به خارج را با خطر همراه می‌کند و این صنایع با چالش‌های اساسی مواجه خواهند شد. بنابراین پتروشیمی شیراز با همین رویکرد و قطع وابستگی به خارج حرکت و همکاری موثر در جهت استفاده از توان و پتانسیل شرکتهای دانش‌بنیان با پشتوانه علمی و توانمندی دانش تجربی و علمی متخصصان مجتمع را بررسی و پس از شناسایی موانع و مشکلات از طریق مسیری عقلانی وارد مسیر بومی‌سازی و حل تدریجی موانع و مشکلات پیش رو شد.
وی اضافه کرد: بررسی آثار و چشم‌انداز پروژه بومی‌سازی در پتروشیمی شیراز و فراتر از آن، نشان از امید آینده کاتالیست دارد. خوشبختانه مسیر حرکت مجتمع پتروشیمی شیراز در پروژه‌های بومی‌سازی کاتالیست، مسیری روشن و شفاف است و به سخن دیگر نه تنها مجتمع پتروشیمی شیراز بلکه سایر پتروشیمی‌ها از نظر تامین کاتالیستهای فرآیند تولید گاز سنتز از منابع خارجی به طور کامل بی‌نیاز هستند و از کاتالیستهای داخلی با کیفیتی هم‌تراز با کاتالیستهای خارجی در حال استفاده هستند.
کاتالیستهای بومی‌شده مسیری انکارناپذیر برای آینده
رستگاریان ادامه داد: کاتالیست با جاذب اکسید روی نیز با توجه به منبع تامین‌کننده داخلی از جمله مواد شیمیایی، حیاتی است که شارژهای ذخیره و حتی در حال استفاده را در سطح رآکتورهای جذب سولفید هیدروژن شامل شده و از این نظر، بی‌نیازی صنایع به این جاذب نیز عیان است. اگرچه چالش‌هایی نیز در عملکرد این کاتالیست‌ها شناسایی شده و این چالش به صورت بازخورد به شرکت سازنده انتقال یافته است. به طور قطع نتایج عملکردی کاتالیستهای بومی‌شده برای اولین مرتبه مسیری انکارناپذیر برای آینده این کاتالیست از لحاظ تولید و مصرف در صنایع است و صنایع دیگر برای استفاده به صنعت مرجع استفاده‌کننده رجوع کرده و بر این اساس ارتقا و حفظ نقاط قوت کاتالیستهای بومی‌شده برای توسعه بازار مصرف، مسوولیتی بزرگ را بر دوش شرکتهای تامین‌کننده داخلی خواهد گذاشت و صنایع مصرف‌کننده نیز انتظار دارند از طریق بازخوردها شاهد رشد و توسعه کیفی کاتالیست بومی‌شده در نسل‌های دوم یا بعدی باشند. تکامل کاتالیستهای چرخه سنتز، سایه شرایط تحریم بر این صنعت را می‌زداید و نگرانی‌های وابستگی را به طور کامل مرتفع کرده است.
وی در پاسخ به سوالی درباره مزایای کاتالیست خارجی با اشاره به تعدد شرکتهای خارجی تولیدکننده انواع کاتالیست و عدم انحصار در تامین از منابع خارجی از سوی شرکت‌ها و همچنین موضوع رقابت شرکتهای خارجی برای رونق بازار فروش محصولات گفت: یکی از مزایای شرکتهای خارجی، رقابتی بودن و تلاش برای حفظ بازار مشتریان از طریق ارتقای کیفی تولیدات بوده که نسل‌های جدیدتری با کیفیت کاملا متفاوت با نسل قبلی را وارد بازار کرده‌اند.
بر همین اساس شرکتهای پتروشیمی به دلیل عدم خرید انحصاری، معیار انتخاب و تامین کاتالیست را تنها بر اساس مشخصات فنی قرار داده‌اند. وی با اشاره به اینکه به دنبال ارتقای کیفیت، قیمت‌ها نیز افزایش می‌یابند، گفت: تا قبل از شرایط تحریم، مشکلی برای تامین، خرید و مسائل انتقال آن وجود نداشت. هر سازنده بسته به شرایط و نوع کاتالیست، ضمانت و گارانتی کاتالیست را در مدت زمان تعریف شده‌ای از همان اول اعلام می‌کرد و به طور عمده در خصوص مسائل گارانتی کاتالیست با شرکت تامین‌کننده مشکلی وجود نداشت.
وی اضافه کرد: تا پیش از تحریم‌های سنگین اقتصادی، اغلب شرکتهای تامین‌کننده کاتالیست علاوه بر سمینار و معرفی محصولات جدید و تجربیات خود که همواره به عنوان یکی از محاسن شرکتهای خارجی قابل ذکر است، مرتب اطلاعات عملیاتی کاتالیست‌ها را با حضور در مجتمع یا از طریق درخواست کتبی، مورد رصد و پایش قرار می‌دادند و به طور عمده در خصوص مشکلات احتمالی در استفاده کاتالیست برای رفع مشکل، پیگیری کامل انجام می‌گرفت که این روند اکنون متوقف شده است.
وی در ادامه با اشاره به قدمت پتروشیمی شیراز گفت: این شرکت در سال ۱۳۳۸ به عنوان اولین واحد پتروشیمی‌کشور با هدف تولید ۲۵۰ تن کود شیمیایی در روز تاسیس شد. اولین واحدهای مجتمع در سال ۱۳۴۲ مورد بهره‌برداری قرار گرفتند و پس از آن، طرح‌های توسعه یکی پس از دیگری به مرحله اجرا درآمده است. به‌طوری که اینک با تولید سالانه بیش از ۳میلیون و ۳۰۰هزار تن انواع محصولات پتروشیمی، در ردیف یکی از مهم‌ترین مجتمع‌های پتروشیمی کشور قرار دارد.
ماده اولیه مورد نیاز مجتمع برای تولید انواع کودهای شیمیایی، گاز طبیعی است که از خط لوله سراسری تامین می‌شود. افزایش نیاز کشور به کودهای شیمیایی ازته (Nitrogen fertilizers منجر به طرح توسعه جامع واحدهای مجتمع پتروشیمی شیراز شد. بهره‌برداری از این طرح که شامل واحدهای آمونیاک، اوره، اسید نیتریک و نیترات آمونیوم است، پس از پیروزی انقلاب در سال ۱۳۶۴ آغاز شد. ظرفیت طراحی شده این واحدها ۱۰ برابر واحدهای قدیمی است. به دنبال خارج ساختن واحدهای قدیمی از چرخه تولید، احداث واحدهای جدید آمونیاک و اوره مورد توجه قرار گرفت. به همین منظور با تخصیص بیش از ۱۳ هکتار از اراضی مجتمع پتروشیمی شیراز، کارهای اجرایی از سال ۱۳۸۶ آغاز شد و با راه‌اندازی این طرح در سال ۱۳۹۵، سالانه ۶۷۷ هزار تن آمونیاک و یک‌میلیون و ۷۳هزار تن اوره تولید می‌شود.
کاتالیستهای مورد استفاده در پتروشیمی شیراز
وی با تاکید بر اینکه شرکت پتروشیمی‌شیراز به دلیل استفاده از گاز طبیعی در فرآیند تولید، به طور گسترده از انواع کاتالیست در واکنش‌های شیمیایی استفاده می‌کند، مهم‌ترین کاربرد این کاتالیست‌ها را گوگردزدایی از گاز طبیعی (Desulphurization)، مبدل‌های اولیه و ثانویه گاز برای تولید هیدروژن و گاز کربنیک (Steam Reforming)، رآکتورهای شیفت در دمای بالا و پایین برای تبدیل مونو اکسیدکربن به گاز کربنیک (High & Low Temperature shift convertor)، تبدیل گاز کربنیک به متان (Methanation)، سنتز آمونیاک (Ammonia Synthesis) و سنتز متانول (Methanol Synthesis) دانست.
مدیر مجتمع پتروشیمی شیراز با یادآوری اینکه پتروشیمی شیراز در خصوص صدها قلم مواد شیمیایی جز چند مورد، تمامی نیازها را از طریق منابع داخلی تامین می‌کند، گفت: این مجتمع قطعات مکانیکی و لوازم یدکی تجهیزات و ماشین‌آلات را با مهندسی معکوس از سوی شرکتهای توانمند داخلی و برخی را در کارگاه مرکزی شرکت تامین می‌کند.
وی در پایان با تاکید بر اینکه ایجاد شرایط رقابتی استمرار نفوذ در بازار و مشتری‌مداری و حتی تلاش برای صادرات و استمرار سیستم‌های مدیریتی در شرکتهای دانش‌بنیان، باید سرلوحه این شرکت‌ها قرار گیرد تصریح کرد: صنایع برای بقا نیاز به حضور و پشتیبانی شرکتهای دانش‌بنیان دارند و در این شرایط حساس تحریمی و سیاسی، حضور این شرکتهای علمی بیش از پیش احساس می‌شود و باید فضا در اختیار آنها قرار داده شود تا دغدغه ضعیف شدن یا فرار مغزها وجود نداشته باشد. با همین انگیزه طی ۱۵ سال شاهد تولید و تامین کاتالیستهای چرخه تولید گاز سنتز آمونیاکی و متانول در کشور هستیم.
